Qo’shilgan qiymat solig’ini hisobga olish.
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat Soliq qo’mitasi
1997 yil 5 dekabrda "Ishlab chiqariladigan va sotiladigan tovarlar bo’yicha
qo’shilgan qiymat solig’ini hisoblash va to’lash tartibi to’g’risida"
350
yo’riqnomani ishlab chiqdi va 1998 yil 1 yanvardan amalda qo’llash uchun
tavsiya etdi.
Yo’riqnoma, O’zbekiston Respublikasining Soliq Кodeksiga muvofiq
O’zbekiston hududida tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi yuridik
shaxslar qo’shilgan qiymat solig’ini to’lovchilar bo’lib hisoblanadi.
Yuridik shaxslar deganda soliqqa tortish maqsadida mulkga ega bo’lgan
korxona, birlashma, tashkilotlarning hamma turlari, xo’jalik yurituvchi
yoki mulkni boshqaruvchi, ushbu mulkga o’zining majburiyati bo’yicha
javob beruvchi hamda mustaqil balans va hisob schyotiga ega bo’lgan
sub’ektlar tushuniladi. Qo’shilgan qiymat solig’i 20% stavkada to’lanadi.
Byudjetga to’lanishi lozim bo’lgan qo’shilgan qiymat solig’ining summasi
realizasiya qilingan tovarlar, bajarilgan ish, ko’rsatilgan xizmatlar uchun
hisoblangan qo’shilgan qiymat solig’ining summasi realizasiya qilingan
tovarlar, bajarilgan ishlarning summasidan ishlab chiqarish va muomala
xarajatlariga qo’shiladigan tovarlar qiymati uchun to’lanishi kerak bo’lgan
soliq summasining oshirmasiga teng va barcha xo’jalik yurituvchi
sub’ektlarga taalluqli.
Кorxonalar qo’shilgan qiymat solig’ini O’zbekiston Respublikasining
amaldagi qonunlariga muvofiq to’g’ri hisoblashga va o’z vaqtida to’lashga
mas’uldirlar. Qo’shilgan qiymat solig’ining sintetik hisobi
6410-"Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarz" schyotlarida qo’shilgan qiymat
solig’i bo’yicha ayrim analitik schyotda yuritiladi. Agarda sub’ektlar
byudjet to’lovlari yuzasidan bo’naklar berilsa ushbu summalar 4410-"
Byudjеtga soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha
bo’nak to’lovlari (turlari bo’yicha)" schyotining debetida va
5110-"
Іisob-kitob schyoti " schyotining kreditida aks ettiriladi.
Mahsulotlarni sotish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko’rsatishga doir
daromadlar soliqqa tortish ob’ekti hisoblanadi.
Soliqqa tortiladigan daromadlarga quyidagilar kiradi:
o’zi ishlab chiqargan yoki chetdan xarid qilingan mahsulotni
sotishdan olingan daromadlar;
iste’mol qiymatini qo’shish, shuningdek yangi qiymat bilan bog’liq
ishlar bajarish va xizmatlar ko’rsatish hajmi;
o’z iste’moli uchun sub’ekt ichida sotilgan tovarlar va ko’rsatilgan
xizmatlarga doir xarajatlar, ularning xarajatlari mahsulot (ish,
xizmat)larning tannarxiga kiritilmaydi, shu jumladan, o’z xodimlariga
tovarlar sotish va xizmatlar ko’rsatishga doir hamda boshqa tovarlarni
sotishga doir summalar;
351
bevosita pul to’lovisiz, boshqa tovarlarga ayrboshlash uchun
jo’natilgan tovarlarga doir summalar;
tovarlarni boshqa sub’ektlar yoki jismoniy shaxslarga tekinga yoki
qisman haq to’lash evaziga berishga doir summalar;
O’zbekiston Respublikasi hududida chetdan keltirilgan tovarlar
(ishlar, xizmatlar) va tovarlar (ishlar, xizmatlar)ni chet el valyutasiga
sotishga doir summalar;
sub’ektlar o’z xaridorlariga tovarlar (ishlar, xizmatlar) sotishda
moliyaviy yordam shaklida oladigan yoki daromadni oshirishga
yo’naltiriladigan pul mablag’larining summasi.
Qo’shilgan qiymat solig’i bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlarning
sotish narxiga qo’shiladi. Biroq xaridorlardan ularga tovarlar sotilganligi
uchun undirilgan qo’shilgan qiymat solig’i bilan qiymati hisobot davrida
ishlab chiqarish va muomala xarajatlariga kiritilgan moddiy resurslar,
ishlar, xizmatlar uchun mahsulot etkazib beruvchilarga to’langan
qo’shilgan qiymat solig’i o’rtasidagi farq byudjetga o’tkaziladi. Uning
buxgalteriya o’tkazmasi quyidagicha bo’ladi:
Sotilgan mahsulot, bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmat uchun
hisoblangan qo’shilgan qiymat solig’i summasi miqdoriga:
9110-"Sotilgan tayyor maіsulotlarning tannarxi", 9130-"Bajarilgan
ishlar va ko’rsatilgan xizmatlarning tannarxi" schyotlarining debeti
6410-"Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarzlar" schyotining krediti;
Hisobga olingan qo’shilgan qiymat solig’ining farqi summasi miqdoriga
(oldindan bo’nak to’langan bo’lsa):
6410-"Byudjet to’lovlari yuzasidan qarzlar" schyotining debeti
4410-"
Byudjеtga soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar
bo’yicha bo’nak to’lovlari (turlari bo’yicha) (O’zR AV
25.05.2009 y. 1181-2-son bilan ro’yxatga olingan O’zR MV
Buyrug’i taxriridagi satr)" schyotining krediti;
Byudjetga o’tkaziladigan qo’shilgan qiymat solig’i summasi miqdoriga:
6410-"Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarz" schyotining debeti va
5110-"Hisob-kitob schyoti" schyotining kreditida aks ettiriladi.
O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan 1998 yil 20
avgustda tasdiqlangan O’zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobi 2-
sonli "Asosiy xo’jalik faoliyatidan olingan daromadlar" Milliy standartda
asosiy xo’jalik faoliyatidan olinadigan daromadlarni hisobga olishning
tartib qoidalari belgilangan.
Buxgalteriya hisobining ushbu milliy standarti "Buxgalteriya hisobi
to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasi qonuni asosida ishlab chiqilgan
352
bo’lib O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobini me’yoriy jihatdan
tartibga solish tizimining bir elementidir.
Xo’jalik faoliyatidan tushadigan daromad asosiy, muomalaviy va
moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlardan iborat bo’ladi.
Ushbu standartda daromad deganda xo’jalik yurituvchi sub’ektning
oddiy faoliyati davomida olingan daromadlar, shu jumladan mahsulotni
sotish (ishlarni bajarish va xizmat ko’rsatish)dan olingan daromadlar,
olingan foizlar, dividendlar, royaltilar va boshqalar tushuniladi.
Quyidagi hollar bajarilganda tovarlarni sotishdan tushgan daromad deb
tan olinadi:
xo’jalik yurituvchi sub’ekt tovarlarga egalik qilishning xatarlari va
afzalliklarining ancha qismini xaridorga topshirganda;
xo’jalik yurituvchi sub’ekt odatda mulkka egalik qilish bilan bog’liq
bo’lgan darajadagi rahbarlik davomiyligini ham, sotilgan tovarlarni
nazorat qilish samaradorligini ham saqlab qolmaganda;
daromad miqdori ishonchli darajada baholanganda;
xo’jalik yurituvchi sub’ekt bitim bilan bog’liq iqtisodiy naf olishi
ehtimoli mavjud bo’lganda;
bitim bilan bog’liq sarflangan yoki sarflanishi kutilayotgan xarajatlar
ishonchli darajada aniqlanadigan bo’lganda.
Xizmat ko’rsatishni o’z ichiga oladigan bitim natijasi aniq
belgilanadigan bo’lsa, shu bitim bilan bog’liq daromad yillik moliyaviy
hisobot tuzish vaqtida bitimning bajarilish bosqichiga qarab tan olinadi.
Bitim natijasi esa quyidagi shartlarni bajarish bo’yicha aniq belgilanishi
mumkin:
daromadning miqdori aniq baholanishi mumkin;
xo’jalik yurituvchi sub’ektga bitim bilan bog’liq daromadlarning
tushish ehtimoli mavjud;
buxgalteriya balansi hisobot davrigacha bitimning tugallanish
bosqichi yuksak ishonchlilik darajasi bilan baholanadi;
bitimni bajarish chog’ida sarflangan xarajatlar va bitimning
nihoyasiga etishiga doir xarajatlar yuksak ishonchlilik darajasi bilan
baholanishi mumkin.
Xaridorning iltimosiga binoan mahsulot etkazib berish muddati
uzaytiriladigan, ayni paytda xaridor mulk egasi huquqiga ega bo’lgan va
hisoblashish bo’yicha majburiyat qabul qilinadigan tovarni etkazib
berishni kechiktiruvchi bitim.
Xaridor quyidagi shartlarda mulkka egalik qilish huquqini qabul qilib
olganda daromad tan olinadi:
353
mahsulot etkazib berilganda;
tovar mavjud va sotish e’tirof etilgan paytda xaridorga etkazib
berishga tayyorlab qo’yilganda;
xaridor mahsulot etkazib berishni kechiktirish shartlarini alohida
tarzda tasdiqlaydi;
haq to’lashning oddiy shartlari ma’qul bo’ladi.
Tovarni sotib olish muddaosi bo’lsa yoki uni vaqtida etkazib berish
uchun tovar ishlab chiqarish niyati bo’lsa, daromad tan olinmaydi.
Quyidagi sharoitlarda tovarlar yuklab jo’natiladi:
1.
O’rnatish va texnika nazorati;
Xaridor etkazib berilgan tovarni qabul qilib olganda, shuningdek
joylash va texnika nazorati nihoyasiga etishda daromad tan olinadi. Biroq
quyidagi hollarda xaridor etkazib berilgan tovarni qabul qilib olishi bilan
daromad tan olinadi:
o’rnatish jarayoni juda sodda;
ko’zdan kechirish faqat shartnoma narxlarini aniqlash uchun.
2.
Xaridor tovarni qaytarib berish huquqi cheklangani haqida
ogohlantirilgan hollarda ma’qullash.
Agar daromadning tushishida noaniqlik mavjud bo’lsa, xaridor
yuklangan molni rasmiy ravishda qabul qilishni e’tirof etganda yoki
tovarlar etkazib berilgan bo’lib, undan bosh tortish muddati o’tganda
daromadlar e’tirof etiladi.
3.
Tovarlarni sotib oluvchi yukni jo’natuvchi nomidan tovarni sotish
majburiyatini oladigan konsignasiya savdosi.
Tovarni oluvchi uni uchinchi tomonga sotgandan so’ng yuk jo’natuvchi
tomonidan daromad tan olinadi.
4.
Etkazib berish chog’ida haqini to’lash sharti bilan sotish.
Tovar etkazib bergan chog’da yoki sotuvchi yoki uning vakili pul
mablag’ini olgan paytda daromad tan olinadi.
Xaridor haqini bo’lib-bo’lib to’lash yo’li bilan uzil-kesil hisoblashishni
amalga oshirgan taqdirdagina tovarni etkazib berish bo’yicha to’lov sharti
kechiktirilgan savdo.
Savdo-sotiqning bunday sharoitida tovarlar etkazib berilgandan so’ng
daromad tan olinadi. Biroq katta hajmdagi tovarlar shu usulda sotilgan
taqdirda dastlabki tarzda to’lanadigan haqning anchagina qismi tushganda
va omborda qolgan tovarlar xaridorga sotilganda va unga etkazib berish
uchun tayyorlab qo’yilganda daromad tan olinadi.
354
Shu paytda naqd bo’lmagan tovarlarni etkazib berish uchun bo’nak
sifatida haq to’langan buyurtmalar. Daromadlar tovar xaridorga etkazib
berilgan paytda tan olinadi.
Sotuvchi shu tovarlarni o’zini ancha kechroq muddatda qaytadan sotib
olishga rozi bo’lgan yoki sotuvchi qaytarib sotib olish huquqiga ega
bo’lgan yoxud xaridor sotuvchidan tovarni qaytarib sotib olishni talab
qilish huquqiga ega bo’lgan savdo-sotiq va qaytadan sotib olish bo’yicha
bitimlar.
Sotuvchi tovarga egalik qilish xatari va foydasini xaridorga
topshirilganligini aniqlash uchun bitim shartlarini tahlil etish, binobarin
daromadni tan olish uchun bitim shartlarini tahlil etish yo’li bilan daromad
e’tirof etiladi. Mulkka egalik qilish yuridik huquqi topshirilgan bo’lsa ham
mulkka egalik qilish xatari va nafi sotuvchida saqlanib qolsa, bunday bitim
moliyaviy bitim hisoblanadi va daromadni tan olishga olib kelmaydi.
Tovarlarni distribyuter, diler va boshqa qaytadan sotadigan vositachiga
sotishdan keladigan tovarga egalik qilish bilan bog’liq xatar va naf
topshirilgan deb hisoblangan taqdirdagina daromad tan olinadi. Biroq
xaridor faqat agent sifatida harakat qilsa, bunday savdo-sotiq konsignasion
savdo deb qaraladi.
Davriy nashrlar va shunga o’xshash mahsulotlarga obuna bo’lish, mavjud
nashr har bir muvaqqat davrda bir xil qiymatini saqlab qolsa, shu nashrlarni
jo’natish sodir etilgan davrga to’g’ri keladigan usul asosida daromad tan
olinadi. Agar nashr qiymati turli hisobot davrida turlicha bo’lsa, umumiy
miqdorga kiritilgan barcha tovarlarning baholangan umumiy qiymatiga
nisbatan jo’natilgan nashr qiymati asosida daromad tan olinadi.
Tovar qiymatini bo’lib-bo’lib to’lanadigan nasiyaga sotishda foizdan
tashqari sotish narxiga oid bo’lgan daromad shu sotish vaqtigacha tan
olinadi. Muvaqqat foiz stavkasi bo’yicha olinishi lozim bo’lgan qisman
to’lovlarni diskontlash asosida savdo-sotiq narxi aniqlanadi. Foizlarning
o’zi esa muvaqqat foiz stavkasini hisobga oladigan vaqtinchalik nisbat
asosida olingan sari daromad sifatida e’tirof etiladi.
Mulkka egalik qilish yuridik huquqi xaridorga o’tganda odatda daromad
tan olinadi. Lekin yuridik qonunlarga muvofiq ayrim hollarda mulkka
egalik qilish yuridik huquqi xaridorga o’tmasdan oldin mulk ulushining
foizi xaridorga berilishi mumkin, shu sababli egalik qilish xatari va nafi shu
bosqichda topshiriladi. Bunday hollarda bitimni nihoyasiga etkazish
yuzasidan sotuvchi ko’p harakat qilishiga hojat qolmagan taqdirdagina
daromadni tan olish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Har qanday holatda
ham mulkka egalik qilish yuridik huquqi yoki bu huquqning bir qismi
355
belgilangandan so’ng sotuvchi ko’p xarajat qilishga majbur bo’lsa,
daromadlar ana shu xarajatlar amalga oshirilgandan keyin tan olinadi.
Ayrim hollarda ko’chmas mulk sotuvchining ishtiroki va xatar hamda
mukofotni bermaslik sharti bilan sotilishi mumkin. Bunday hollarda
sotuvchining davom etayotgan ishtiroki va mohiyatining darajasi
bitimning qanday hisobga olinishi lozimligini ko’rsatadi. Uni mulkni
sotish sifatida yoki foydani to’g’rilash to’g’risidagi boshqa biror bitim deb
hisobga olinsa, sotuvchi ishtirokining davom etishi daromad tan olinishini
kechiktirishi mumkin.
Shuningdek, sotuvchi haq to’lash vositasini va xaridorda haq to’lashni
nihoyasiga etkazish majburiyatlari mavjudligini hisobga olishi lozim.
Tayyor mahsulotlarning sotilishini nazorat qilish uchun 9000-"Asosiy
muomalaviy faoliyatdan olingan daromadlarni hisobga oluvi schyotlar"
qo’llaniladi. Tayyor maqsulot, tovar, bajarilgan ish va ko’rsatilgan
xizmatlarni sotishdan olingan daromadlar, shuningdеk sotilgan
tovarlarning qaytishi, sotish va baholardan chеgirmalar to’?risidagi
axborotlarni umumlashtirish ?uyidagi schyotlarda amalga oshiriladi:
9010 “Tayyor maqsulotlarni sotishdan daromadlar”;
9020 “Tovarlarni sotishdan daromadlar”;
9030 “Ishlar bajarish va xizmatlar ko’rsatishdan daromadlar”;
9040 “Sotilgan tovarlarning qaytishi”;
9050 “Xaridorlar va buyurtmachilarga bеrilgan chеgirmalar”.
Ushbu schyotlarda sotilgan mahsulotlar va tovarlardan olingan
daromadlar qayd qilib boriladi: debet 4000-"Olinadigan schyotlar"
turkumidagi schyotlar va kredit 9000-"Olingan daromadlarni hisobga
oluvchi schyotlar".
Mahsulot etkazib berish rejasining bajarilishini tezkor hisobga olish,
axborot to’plash va jo’natish jarayonlarini boshqarish, turli
iste’molchilarga yil davomida mahsulot sotish uchun juda zarurdir. U
xaridorlar va sotilayotgan mahsulot nomenklaturasi bo’yicha tuziladigan,
tayyor mahsulotni jo’natish va sotish qaydnomalari bo’yicha yuritiladi.
Dostları ilə paylaş: |