10-BOB. MOLIYAVIY (BUXGALTERIYA) HISOBOT
10.1. Moliyaviy hisobotning moxiyati va ahamiyati.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir xo’jalik yurituvchi sub’ekt o’zining
oldiga qo’ygan maqsadlariga erishishi uchun eng avvalo:
o’zining o’tgan hisobot davridagi moliyaviy xo’jalik faoliyatini aks
ettirishi, tahlil qilishi va baholashi;
tashqi (investorlar, davlat muassasalari va yuqori tashkilotlar) va
ichki iste’molchilar uchun o’zining moliyaviy xo’jalik
faoliyatini
umumlashtiruvchi ma’lumotlarni bir tizimga keltirgan holda yig’ib taqdim
qilishlari lozim.
Ushbu talablardan kelib chiqqan holda mulkiy va tashkiliy shakllaridan
qat’iy nazar har bir xo’jalik yurituvchi sub’ekt o’zining o’tgan davrdagi
moliyaviy xo’jalik faoliyatini yoritishi va unga baho berishi, ya’ni hisobot
tuzishi shart. Chunki hisobotda xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ma’lum
davrdagi shart-sharoiti va faoliyatining natijasini yoritadigan
ko’rsatkichlarning tizimi aks ettiriladi. Chunonchi:
joriy hisob ko’rsatkichlaridan olingan qisqa ma’lumotlar;
moliyaviy xo’jalik faoliyatini yorituvchi jamg’arma ma’lumotlar.
Hisobot buxgalteriya hisobi jadvalining
tugallanuvchi bosqichi
hisoblanib, joriy hisobning hamma shakllarida jamg’arilgan ma’lumotlarga
asosan tuziladi:
tezkor (operativ) hisobning ma’lumotlari;
buxgalteriya hisobining ma’lumotlari;
statistika hisobining ma’lumotlari.
Hisobot orqali sifat, miqdor va qiymat ko’rsatkichlari yordamida
sub’ektning faoliyatiga tavsif beriladi. Tasdiqlangan shakllardagi
buxgalteriya hisobotida sotilgan mahsulot, bajarilgan ish va ko’rsatilgan
xizmatlardan olingan daromadlar,
ishlab chiqarish xarajati, sub’ektning
mulki, moliyaviy holati va xo’jalik faoliyatining natijalari bo’yicha
ma’lumotlar ma’lum tizimda aks ettiriladi.
Bizga ma’lumki buxgalteriya hisobini yuritish jarayoni asosan to’rtta
bosqichdan iboratdir:
har bir voqea (muomala) xujjatlashtiriladi;
ushbu voqea (muomala)dagi ma’lumotlar guruhlashtirilib bir xil
ko’rinishdagi ma’lumotlarga aylantiriladi, ya’ni buxgalteriya hisobining
schyotlarida qayd qilinadi;
389
Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan shakl va mazmundagi
hisobot shakllari to’lg’aziladi;
xo’jalik faoliyatini baholash va uni yana ham rivojlantirish
maqsadida tadbirlar belgilash uchun hisobot ma’lumotlari tahlil qilinadi.
Ushbu bosqichlar bir butun bulib o’rganish jarayonida ushbu birlikka va
ularning o’zaro bog’lanishiga e’tibor berish lozim. Buxgalteriya hisoboti
sub’ektning kelgusidagi
ishini rivojlantirish, nazorat qilish va uni
baholash, jamoa, ta’sischilar, aksiyadorlar, boshqaruv muassasalari va
qiziquvchi tashkilotlar uchun eng asosiy axborot manbai hisoblanadi.
Hisobotlar asosan quyidagi belgilarga muvofiq bir biridan farq qiladi:
taqdim qilinayotgan ma’lumotlarning hajmi bo’yicha;
qanday maqsad uchun tuzilishi;
qamragan davri bo’yicha.
Ma’lumotlarning hajmiga qarab hisobotlar quyidagicha guruhlanadi:
qisman - sub’ektning aniq u yoki bu bo’limning faoliyatini
tavsiflaydigan va baholaydigan ma’lumotlarni jamg’aradi;
umumiy - sub’ektning jami xo’jalik faoliyatini tavsiflaydigan va
baholaydigan ma’lumotlarni jamg’aradi.
Foydalanish maqsadiga qarab quyidagicha guruhlanadi:
tashqi - sub’ektning faoliyati bilan manfaatdor yoki unga qiziquvchi
shaxslar foydalanishi uchun, sub’ektning faoliyat turi, daromadining
darajasi va mulkining ahvoli to’g’risidagi ma’lumotlar.
Bu hisobotni
matbuotda e’lon qilish zaruriyati tug’iladi va xalqaro terminda "Omma
uchun" deb ham yuritiladi;
ichki - xo’jalik ma’muriyatining talabi uchun tuziladigan hisobotlar.
Qamragan davri bo’yicha hisobotlar quyidagicha guruhlanadi:
davriy hisobot - yil ichida tuziladigan kundalik, haftalik, oylik,
kvartallik va yarim yillik hisobotlari;
yillik - sub’ekt faoliyatining yillik ko’rsatkichlarini chuqur va to’liq
qamragan ma’lumotlar yig’iladi.
Hisobotni chuqur o’rganib va tahlil qilib erishilgan muvaffaqiyatlarning
omillari, kamchiliklarining sababini aniqlash
va ularni tugatish uchun
tadbirlar belgilashga asos bo’ladi.
Dostları ilə paylaş: