6.3. Inflyatsiyani yuzaga keltiruvchi sabablar.
Hozirgi zamon inflyatsiyasi nafaqat tovarlar va xizmatlarga
bo`lgan baholarni muntazam o`sishi natijasida pulning sotib olish
qobiliyatini pasayishi bilan bir qatorda ishlab chiqarish jarayonidagi
nomutanosiblik, pul muomalasi, moliya hamda kredit sohasidagi
salbiy omillar Bilan tasniflanadi. Inflyatsiyaning yuzaga chiqishining
asosiy sabablari bo`lib iqtisodiyot tarmoqlari, jamg’arma va iste`mol,
talab va taklif, davlat daromadlari va xarajatlari, xo`jaliklarning pul
massasi va unga bo`lgan talabi o`rtasidagi mutanosiblik hamda
markaziy bankning kredit ekspansiyasi hisoblanadi. Ushbu ta`kidlab
o`tgan omillar o`z mohiyatiga asosan inflyatsiyaga, uning darajasiga
turlicha ta`sir etishi mumkin.
Xalqaro amaliyotda iqtisodchi olimlar inflyatsiyaning yuzaga
chiqadigan omillar asosan ikki guruhga: ichki va tashqi omillarga
ajratadilar. Biz ushbu omillarning mohiyatini yoritishga xarakat
qilamiz.
1. Ichki omillarni mohiyatiga asosan pullik (monetar) va pulsiz
omillarga ajratish mumkin. Pullik omillarga davlat moliyasining
inqirozi, byudjetning taqchilligini mavjudligi, davlat qarzdorligini
ortishi, pul emissiyasi, krdit dastaklarining aylanishini ko`payishi, pul
aylanmasining tezligi va boshqalar kiradi. Pulsiz omillarga milliy
iqtisodiyot tarmoqlari o`rtasidagi nomutanosiblik, tarmoqlar iqtisodiy
rivojlanishdagi bir maromsiz daraja, ishlab chiqarish va xizmat
ko`rsatish sohalarida monopoliyaning (oligopoliya) mavjudligi, narx
shakllntirishdagi davlat monopoliyasi, markaziy bankning kredit
ekspansiya va boshqa omillarni kiritish mumkin;
2. Tashqi omillar o`z mohiyatiga asosan biron aniq davlat
rivojlanishiga ta`sir etadigan dunyoda amalga oshayotgan jarayonlarni
aks etadi. Ushbu omillarga dune mamlakatlarda yuzaga chiqadigan
soha inqirozlari hisoblanadigan xom-ashyo, energetika, neft’, valyuta
inqirozlarni kiritish mumkin. Ushbu omillardan tashqarii biron-bir
davlatning boshqa davlatlarga nisbatan olib boradigan davlat
109
miqiyosidagi valyuta siyosatini, yashirin holatda valyuta, oltinni
eksportini amalga oshirilishini ham kiritish mumkin.
Iqtisodiy amaliyotda bozor ishtirokchilari uchun nafaqat
inflyatsiyani har tomonlama va to`g’ri o`lchash, balki shunga mos
ravishda uning oqibatlarini baholash va ularga moslashish muhimdir.
Shu nuqtai nazardan, birinchi navbatda, narx dinamikasining tarkibiy
xususiyatlari muhim ahamiyatga ega.
Bir qator iqtisodchilar
ahamiyatsiz inflyatsiya (masalan, tariflarning yillik 3-4 foizga o`sishi),
shu bilan valyuta ta’minotining mos ravishda ko`tarilishi ishlab
chiqarishni
qo`zg’atishi mumkin degan pozitsiyani qo`llab-
quvvatlamoqda.
Bularning
barchasi
bilan
ishlab
chiqarishni
kengaytirish
ahamiyatli
bo`ladi,
ishlab
chiqarishning
foydalanilmayotgan sabablari shunchalik ko`p bo`ladi. Aylanma
mablag’lar massasining ko`payishi to`lov aylanmasini tezlashtiradi,
investitsiya ishlarini faollashtirishga yordam beradi. Bundan tashqari,
ishlab chiqarishning o`sishi tovar va valyuta ta’minoti o`rtasida eng
yuqori tarif darajasida muvozanatning yangilanishini keltirib
chiqaradi.
Inflyatsiya (va bu umumiy e’tirof etilgan) mehnat faoliyati
motivlarini toraytiradi, chunki bu narxlar daromadlarini normal
amalga oshirish imkoniyatlarini buzadi. Inflyatsiya, ayniqsa
narxlarning sezilarli o`sishi sharoitida aholining ijtimoiy farqlanishini,
daromad oluvchilarning "o`rta" guruhlari o`rtasidagi farqni oshiradi.
Inflyatsiyaning salbiy funksiyasi, shu bilan birga, uning to`planish
imkoniyatlarini toraytirishi bilan ham bog’liq.
Likvid shaklda tejash
qisman tabiiy shaklda (ko`chmas mulkni sotib olish) qabul qilib,
kamayib bormoqda.
Daromadning ishlatilgan va saqlanmagan ulushlari o`rtasidagi
yozishmalar foydalanishga to`g’ri keladi. Qimmatli qog’ozlarni
chiqarish ko`pincha ko`zlangan maqsadga erisha olmaydi, chunki,
ma’lum bo`lishicha, ular aholidan pulni "bog’lay" olmaydilar.
Inflyatsiya kuch tuzilmalari pozitsiyalarini zaiflashtiradi.
Davlat
organlarining dolzarb muammolarni hal qilish uchun qo`shimcha
mablag ‘ajratish orqali olish istagi norozilikning kuchayishiga,
daromadlarni ko`paytirish, qo`shimcha imtiyozlar va subsidiyalar
olish maqsadida turli ijtimoiy guruhlar tomonidan bosimning
kuchayishiga olib keldi.
Hukumat tomonidan rejalashtirilgan va amalga oshiriladigan
dasturlar va tadbirlarning ishonchliligi pasayadi. Aholining iste’mol
110
bozori va ishlab chiqarishdagi sharoitlarning yomonlashuviga
munosabati aksariyat hollarda keskin shakllarga ega.
Shunday qilib, inflyatsiya jarayonlarining salbiy oqibatlariga
quyidagilar kiradi:
1.
Inflyatsiya
moliya
tizimidagi
nomutanosibliklarni
yomonlashtirmoqda.
Oziq-ovqat
mahsulotlarining
spazmodik
ko`tarilishi tengsizlikni kuchaytiradi ishlab chiqarishning turli
sohalarida foyda hajmi.
Bu ba’zi sohalarda ishlab chiqarishni
ko`payishiga va aksincha, iqtisodiyotning boshqa sohalarida pasayish
va qisqarishga olib keladi. Inflyatsion jarayon uzoq muddatli
investitsiyalarni rag’batlantirishni yo`q qiladi va bu takror ishlab
chiqarish mexanizmlarida uzilishlarni keltirib chiqaradi va ishsizlikni
keltirib chiqaradi.
Inflyatsiyaning natijasi - kapitalning ishlab
chiqarish sektoridan muomala sohasiga oqimi, chunki u erda kapitallar
tez harakat qiladi va inflyatsiya hisobiga hali tushmagan daromadlarni
keltirib chiqaradi. Iqtisodiyotning turli tarmoqlariga nisbatan
farqlarning ko`payishi iqtisodiy munosabatlarni buzadi:
1.
Inflyatsiya ichki bozor imkoniyatlarini pasaytiradi.
6.4.-rasm - Inflyatsiyaning ichki bozor imkoniyatlariga ta’siri
Ushbu jarayonning aniq natijasi pasayishdir real ish haqi,
shuningdek boshqa barcha daromadlar. Haqiqatni siqish samarali talab
tovarlarni sotish va sotishni murakkablashtiradi va ortiqcha zaxiralash
iqtisodiyotning tegishli tarmoqlarida ishlab chiqarishga salbiy ta’sir
qiladi.
1.
Kredit tizimining ishlashi buziladi
.
Inflyatsiya
o`sganda
Naqd pul
tejash
kamayadi
Kredit
resurslari
kamayadi
Kreditlash
hajmi
pasayadi
Ishlab
chiqarish
pasayadi
6.5-rasm - Inflyatsiyaning kredit tizimi faoliyatiga ta’siri
Inflyatsiy
o'shganda
Pulning sotib
olish
qobiliyati
pasayadi
Haqiqiy
daromadlar
pasayadi
Talab
pasayadi
Tovarlarni
sotish
qiyinlashadi
Ishlab
chiqarish
pasayadi
111
Davlat qarzi
o’sadi
Pulning qadrsizlanishi pul to`plash uchun rag’batlantirishni
yo`q qiladi, shuning uchun kredit tashkilotlarining resurslari tugaydi.
Inflyatsiyaning yuqori sur’atlarida kredit berish foydali emas, chunki
qarzni to`lashni buzilgan pul bilan olganda, kreditorlar zarar
ko`radilar.
6.6-rasm - Inflyatsiyaning moliya tizimiga ta’siri
3. Iste’mol talabi tarkibini pasaytiradi.
Narxlarning ko`tarilishi, kapitalning ularga bo`lgan ehtiyojidan
qat’i nazar, pul shaklidan qimmatbaho tovarlarga uchishini
qo`zg’atadi. Aholi qadrsizlanadigan puldan xalos bo`lishga intilib,
oltin, ko`chmas mulk, rasm, mo`yna va boshqalarni sotib oladi.
4.
Moliya tizimiga salbiy ta’sir ko`rsatadi
5. Inflyatsiya mamlakat xarajatlarining o`sishiga sabab
bo`ladi. Darhol soliq va boshqa byudjet daromadlarining
qadrsizlanishi yuz beradi, buning natijasida davlat qarzi mavzusi
qiziydi. Davlat majburiyatlari bo`yicha foizlar amortizatsiya qilingan
pul bilan to`langanda, bu yangi kreditlarni joylashtirish jarayonini
sekinlashtiradi. Agar indeksatsiya amalga oshirilsa (ya’ni tariflar
indeksining o`zgarishiga mutanosib ravishda davlat majburiyatlari
bo`yicha to`lovlar hajmini qayta hisoblash) bo`lsa, unda mamlakat
qarzdorligini to`lash bo`yicha xarajatlar oshadi.
6. Inflyatsiya xalqaro moliyaviy munosabatlarga salbiy
ta’sir ko`rsatadi. Pulning qadrsizlanishi mahalliy ishlab
chiqaruvchilarning raqobatbardoshligini pasaytiradi, chunki chet
eldan tovarlar importi rag’batlantiriladi, bu erda ular nisbatan
arzon narxlarda sotib olinadi. Inflyatsiyaning kuchayishi bilan
milliy va xorijiy kapital chet elga shoshiladi yanada ishonchli va
foydali sarmoyalarni izlash. Natijada, davlatning to`lov balansi
yomonlashadi.
Byudjet
xarajatlari
oshadi
Byudjetning
real
daromadlari
pasayadi
112
7. Inflyatsiya mehnat resurslarini takror ishlab chiqarish
sharoitlariga salbiy ta’sir ko`rsatmoqda. Inflyatsion natija
tariflarning
oshishi
natijasida
ish
haqi
va
boshqa
daromadlarning o`sish sur’ati deb hisoblanadi. Oxir oqibat,
foyda va kapitalni aholining turli guruhlari o`rtasida qayta
taqsimlash mavjud. Bu ijtimoiy ziddiyatlarni yanada
kuchaytiradi va siyosiy beqarorlikka olib keladi.Qarz
oluvchilar (pulning qadrsizlanishi ularning qarzlarining real
miqdorini kamaytirganligi sababli) va eksport qiluvchilar
inflyatsiya jarayonlari natijasida qulay ahvolda (chunki milliy
valyutaning tashqi qadrsizlanishi uning mamlakat ichidagi
to`lov qobiliyatining pasayishidan ustundir). Inflyatsiyadan,
ayniqsa gallopingdan va giperinflyatsiyadan, avvalambor,
aholining doimiy daromadlari bo`lgan qatlamlari (davlat
xizmatchilari, nafaqaxo`rlar, talabalar) aziyat chekmoqda va
ish haqini tartibga solish va narxlarni ko`tarish qobiliyatiga
ega bo`lgan xususiy firmalar foyda ko`rishadi: qarzlarini
qadrsizlanayotgan pul bilan to`lashlari mumkin bo`lgan qarz
oluvchilar; monopoliyalar- narxlarni ko`taruvchi inflyatsiya
lokomotivlari. Ushbu yo`qotishlar va daromadlar jadval
shaklida ko`rsatilishi mumkin (1.2-jadval).
6.1.-jadval - Inflyatsiyaning ta’siri
Yo`qotishlar
Daromadlar (yutuqlar)
1. Belgilangan daromad oluvchi
ishchilar
1. Monopoliyalar- narxlarni
ko`taruvchi tashabbuskorlar
2. Pensiya, nafaqa va stipendiya
oluvchilar,
2. Qarzdorlar, shu jumladan uzoq
muddatli kreditlar
3. Belgilangan foiz bilan kredit
bergan kreditorlar
3. Davlat - davlat qarzini
qaytaruvchi
4. Pulni qo`lida ushlaydiganlar 4. Ko`chmas mulk,chet el valyutasi
va boshqa aktivlar egalari.
Shunday qilib, inflyatsiya aholining asosiy qismi real
daromadlari va jamg’armalarini qadrsizlantiradi va shu bilan boylar va
kambag’allar o`rtasidagi farqni kuchaytiradi, mamlakatda ijtimoiy
113
keskinlikni keltirib chiqaradi, shuning uchun inflyatsiya soliqlar va
majburiy kreditlarning eng yomon turiga o`xshaydi. Va Rossiyada bu
xususiylashtirishdan keyin milliy daromadni qayta taqsimlashning eng
muhim vositasi.
1992 yilda narxlarni erkinlashtirishdan o`tgan o`n
yilliklarda inflyatsiyani bostirilgan, asosan inflyatsiya talab qilingan
va ochiq shaklga ega bo`lgan.
Tashqi iqtisodiy omillar ham ijobiy
bo`lib qolmoqda (jahon bozorida neftning yuqori narxi), bu
quyidagilarga imkon beradi:
• Markaziy Bankining oltin-valyuta zaxiralarini saqlash va
ko`paytirish;
• qo`shimcha qarz olmasdan davlat qarziga xizmat ko`rsatish;
• tashqi qarzni to`lash va kamaytirish;
•ijtimoiy sohada yanada faol tarkibiy tuzilmalar va islohotlar
uchun Barqarorlashtirish jamg’armasini shakllantirish.
Dostları ilə paylaş: |