Ped Psix 2 tayyori 16. cdr

effektorlar
deyiladi. Ixtisoslashuv a’zolarni hamda funksiyalarni bir-
biridan ajratadi. 
Organ
izmning asosiy boshqaruv imkoniyati yaxlit 
narsa sifatida harakat qiladigan markaziy nerv sistemasi vositasi bilan 
erishiladi.
Nerv sistemasining asosiy tarkibiy qismlari nerv hujayralari 
(neyronlar) hisoblanib, ularning funksiyasi qo‘zg‘atishdir. 
Neyron
150
h
ujayra tanachasidan, dendritdan, aksondan tashkil topadi
. Markaziy 
nerv sistemasi bosh miya va orqa miyadan iborat.
Hozirgi zamon fanining ko‘rsatishicha, 
orqa miya va miya naychasi 
reflektor faoliyatining tug‘ma (shartsiz reflekslar) hisoblangan 
shakllarni amalga oshiradi
, katta yarim sharlarning qobig‘i esa 
hayotda orttirilgan, psixika yordami bilan boshqariladigan xulq-atvor 
shakllarining 
organ
i sanalanadi.
5.3.1-rasm.
 Bosh miya va uning tuzilmasi
Miya katta yarim sharlari faoliyatining umumiy qonunlari 
I.P.Pavlov tomonidan kashf etilgan. Hozirgi zamon fiziologiyasi 
ma’lumotiga qaraganda, miyada hosil bo‘ladigan to‘lqinlar turli 
chastotadagi elektromagnit tebranishlariga o‘xshab ketadi. Miyada 
elektroensefalogramma ko‘rinishdagi kuchaytirgich yordamida yozib 
olish mumkin bo‘lgan elektr toklari paydo bo‘lishining kashf etilishi 
muhim ahamiyatga ega. 
Odamning psixik hayotida katta yarim sharlar qobig‘i sirtining 
peshona qismlari alohida rol o‘ynaydi. Psixik funksiyalar chap va 
o‘ng yarim sharlar o‘rtasida taqsimlanadi. Ma’lumki, 
psixikaning 
mazmuni tirik mavjudod o‘zaro munosabatda bo‘ladigan tashqi 
olam bilan belgilanadi
. Psixik va nerv-fiziologik jarayonlarning 
o‘zaro munosabati masalasi murakkab muammolardan hisoblanadi.

---

151
Psixikaning o‘ziga xos xususiyatlari nerv-fiziologik xususiyatlaridan 
qanday muhim belgilari bilan farqlanishini aniqlash muhim ahamiyatga 
ega. Agarda mazkur o‘ziga xoslik mavjud bo‘lmaganida edi, u holda 
psixologiya mustaqil bilim sohasi sifatida tadqiq etilishi ham mumkin 
emas edi. Psixik jarayonlar o‘zida ichki, fiziologik jarayonlarning 
emas, balki tashqi obyektlarning tavsifini mujassamlashtiradi.
Psixikada o‘tmishning, hozirgi davr va kelasi zamonning hodisalari 
ifodalangan, tartibga solingandir. O‘tmish hodisalari inson xotirasida 
mujassamlashib, shaxsiy tajribalarda namoyon bo‘ladi. Hozirgi 
zamon aqliy jarayonlar, hissiy kechinmalar, obrazlar va tasavvurlar 
majmuasida ifodalanadi. Kelajak esa turtkilarda, maqsad, ezgu 
niyatlarda, shuningdek, fantaziya, vijdon azobi, armon va tushlarda 
aks etadi. Inson psixikasi ham anglanilmagan, ham anglanilgan 
xususiyatga ega bo‘lib, anglanilmagan psixika o‘z navbatida hayvon 
psixikasidan sifat jihatidan keskin tafovut va ustuvorlikka ega.
Psixikaning insonda paydo bo‘lishi sifat jihatdan mutlaqo yangi 
tuzilishga ega, chunki u ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotning qonuniyatlari 
bilan shartlangandir. Faoliyat regulyatsiyasining yuksak darajasi 
sifatida ong vujudga keladi, psixika faolligining yuksak ko‘rinishi 
manbayi tariqasida esa shaxs shakllanadi.
Insonning ongi ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot mahsuli bo‘lish 
bilan birga, u mehnat faoliyatida, ijtimoiy tajribani o‘zlashtirishda, 
hamkorlikdagi o‘zaro ta’sirda, tabiatga, jamiyatga nisbatan 
munosabatlar mohiyatida vujudga kelgan. Buning mahsuli, shakli 
sifatida individual, guruhiy, etnik (milliy) ijtimoiy ong namoyon 
bo‘lgan va ularning barchasi taraqqiyot tufayli o‘zining yangi 
bosqichlariga o‘sib borib, fan va texnika yaralishiga puxta zamin 
hozirlagan.
Ong
 
psixikani yaxlit tarzda ifodalovchi yuksak shakli, ya’ni faqat 
odamgagina tegishli bo‘lib, u nutq bilan bog‘liq bo‘lgan markaziy nerv 
sistemasi faoliyatidir. Shuningdek,