R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

periferik nervlar zararlan ad i. Ba’zi hollarda patologik jarayon yurakni boshqa 
h o llard a n erv sistem asin i ko'p roq zararlantirishi m u m kinligin i ta’kidlab o'tish 
kerak.
Beri-berining yurakka aloqad or xili yurak bo'shliqlarining kengayib ketishi, 
m io k ard n in g ilvillab qolishi bilan ta’riflanadi, bu n d a m iok ard xu dd i qaynatilgan 
go'shtga o'xshab qoladi. M ikroskop b ilan tekshirib ko'rilganida bo'kish boshlanib, 
interstisial shish borligi, m iofibrillalarda goho ularning nekrozga uchraganligi 
m a’lu m bo'ladi. Y urak q o p q o q lari o'zgarm aydi, lekin ba’zan yurak oldi qulog'ida 
trom b oz paydo bo'lishi m u m kin. B eri-berida yurak zararlanishi ayniqsa yurak 
o'ng q ism ig a alo q ad o r bo'lgan y u rak yetishm ovchiligi boshlanib, b ad an d a peri- 
ferik sh ishlar p ayd o bo'lishiga, periferik tom irlarning kengayib ketishiga olib 
kelishi m u m kin. B u n d a b ad an terisi issiq, qip-qizil v a q u ru q bo'lib turadi.
M arkaziy nerv sistem asi ko'proq zararlanadigan paytlarda Vernike sindrom i 
va K o rsak o v p sixo zi boshlanadi. V ernike ensefalopatiyasi borib-borib K orsakov 
p six o zig a aylanib ketadi.
Vernike sindrom i su bep en dim al m in taqan ing o'choq-o'choq bo'lib sim- 
m etrik tarzda zararlanishi, n erv to'qim asining har yer haryeridan yum sh ab 
turishi, uchinchi va to'rtinchi qo rin ch alar atrofida nuqta-nuqta qontalashlar 
p ayd o bo'lishi bilan ta’riflanadi. G istologik tekshirish o'tkazib ko'rilganida m ayda 
qon tom irlarida gipertrofiya va giperplaziya borligi, perivaskular gem orragiya- 
lar p ayd o bo'lgani, n eyronlarda distrofik va nekrotik o'zgarishlar boshlangani, 
n erv tolalarining degeneratsiyaga u chragan i (m ielin p ard asi yo'qolib, o‘q silindr- 
larin in g yem irilib ketgani) topiladi. K lin ik jihatdan olgan d a bu sin d ro m ko'z 
xiralashuvi va ko'rm ay qolishi, m uvozan at buzilishi va ataksiya bilan ta’riflanadi.

---

Korsakov psixozi bosh lan gan bo'lsa, m iya po‘stlog‘i k ulran g m o d d asin in g 
bo'kib, shishib qolgani va n eyronlarda retrograd o'zgarishlar p ayd o bo'lgani to- 
piladi. B u h odisalar klinik jih atdan xotira buzilib, o d am n in g n im alar bo'layot- 
ganini v a o'zining qayerda turganini bilolm ay qolishi, aql-idrok pasayib ketishi, 
deliriyga xos o'zgarishlar bilan nam oyon bo'ladi.
Periferik nervlarning zararlanish i tabiatan sim m etrik bo'lib, n ospetsifik
neyropatiya ko'rinishida ifodalanadi. B unda m ielin degeneratsiyaga uchrab, 
sezuvchi va harakatlantiruvchi n eyronlarning akson lari yem irilib ketadi. Nati- 
ja d a m uskul zaiflashib, m uskul ton usi yoqolad i, paresteziyalar, giperesteziyalar, 
m uskullarning atrofik falajlari boshlanadi. A w alig a oyoqlar, keyin qo'llar пеу- 
ropatiyasi avj oladi.
Vernike ensefalopatiyasi, K orsako v p sixozid an farq qilib, bem orn i vaq tida 
vitam in B ( bilan davolansa, yo'qolib ketishi m um kin.
V IT A M IN B 2
V itam in B2 (riboflavin) su vd a eruvchi vitam in bo'lib, energiya alm ash inuvi 
jarayon larida m uhim rolni o'ynaydi, chunki oksid lan ish qaytarilishda ishtirok 
etuvchi ferm entlar (flavoproteid) tarkibiga kiradigan koferm entlar (flavin- 
m ononukleotid, flavin-adenin-dinukleotid) tuzilishida qatn ashadi. B u flavinli 
ferm entlar yog* kislotalari ok sid lan ish id a pirouzum v a alfa-ketoglyutarat kislo- 
taning dekarboksillanishida, fosforillanish jarayon larida ishtirok etadi. Bundan 
tashqari, riboflavin ko'z to'r p ard asin i ultrabinafsha nurlarning zararli tasirid an
saqlaydigan ko'ruv p u rp u ri tarkibiga kiradi.
Jigar, buyrak, tuxum , oshko'klar v a sabzavotlar, sut va sut m ah su lotlari ribo- 
flavinga boy.
B irlam chi vitam in yetishm ovchiligi shu vitam inn in g ovqat bilan birga yetar- 
li m iqd ord a kirib tu rm asligiga bog'liq. Enteritlar m ah alida, koferm en tlar bilan 
reaksiyaga kirisha oladigan p sixotrop m o d d alar u zo q ishlatilgan ida, surunkali 
alkogolizm da, b adan n in g ko'p joylari zararlangan ida (kuyganida, travm alarga 
u chraganida), tinkani qu ritadigan surunkali kasalliklar m ah alida ikkilam chi v i­
tam in yetishm ovchiligi kuzatiladi.
V itam in B2 yetishm ovchiligining k lin ik k o 'rin ish lari uncha yaxsh i ko'zga 
tashlanib turm aydi. O g'iz burchaklari shilliq p ardasin in g zararlanib, yorilib turi- 
shi, yara-chaqalar paydo bo'lishi en g erta bosh lan adigan sim p tom bo'lib h iso b ­
lanadi. Keyin bunga lab bichilishi, ya’ni xeylit boshlanish i qo'shiladi. Biroq, bu 
o'zgarishlar spetsifik em as, yosh i qaytgan, keksa kishilarda ham bo'lishi m um kin
(h adeb so'lak oqaveradigan v a lablar bichilib ketgan m ah alda). G o h o til ham
zararlanadi— glossit boshlanadi, b u n d a til shilliq p ard asi atrofiyaga uchrab, ip- 
sim on so'rg'ichlari yo'qolib ketadi. T il shilliq p ard asi atrofiyaga uchrab, uning 
ostid agi p ard asi yallig'lanishi tufayli til qip-qizil bo'lib turadi.

---

R iboflavin yetish m ovchiligida bu run -lab b u rm alari v a lunjlar soh asida ka- 
p alak n u sxasig a o'xshab ketadigan tangachali derm atit ham boshlanadi. Shu so- 
h ad agi teri xu dd i yog' su rilgan ga o'xshab yaltirab turadi. Teridagi bu o'zgarishlar 
b ad an va qo‘1 terisiga ham o'tishi m um kin. Interstisial keratit boshlanib, ko'z 
sh o x p ard asid a tom irlar paydo bo'lishi, yallig'lanish avj olishi, u n d a yaralar 
p ayd o bo'lib, k o z i xiralash ib qolishi h am m um kin. V itam in B2 yetishm ovchiligi 
sezilarli d arajaga yetgan m ah allarda ko'm ik gipoplaziyaga uchrab, norm oxrom
anem iya boshlanish i m um kin. Riboflavin gipovitam inozi tabiiy im m unitet hola- 
tig a y om o n ta’sir qiladi. H om ilado r ayol organ izm ida vitam in B 2 yetishm asligi, 
ayn iqsa h o m ilad a to'qim alar tabaqalashib, organogenez davom etib boradigan 
q altis d av rlard a teratogen ta’sir o'tkazishi m um kin.
Bu vitam in katta d ozalard a iste’m o l qilin gan ida un in g zaharlovchi tasiri 
ko'rilgan em as.
V IT A M IN B ,
o
V itam in B6 (pirid oksin ) am in okislotalar va glikolipoproteidlarn in g oraliq al- 
m ash in u vid a koen zim tariqasid a m u h im rolni o'ynaydi. Lekin vitam in B6 yetish- 
m ovch iligin in g k lin ik va anatom ik ko'rinishlari aniq-ravshan bilinib turadigan 
em as. P irid o k sin o'sish, qon yaratish jarayon larin ing to'g'ri davom etib turishi 
v a m arkaziy n erv sistem asim n g n orm al ishlab b orish i uchun m uhim ah am i­
yatga ega. Piridoksin ni bekam u-ko'st yetkazib tu rad igan m an balar go'sht, jigar, 
baliq, tu xu m , yirik tortilgan un noni, kartosh ka, sabzidir. B undan tashqari, piri­
do ksin ichak m ikroflorasi tom on idan b osh q a vitam in larga qaragan da ko'proq 
m iq d o rd a sintezlanishi m u m kin. Birlam chi vitam in B 6 yetishm ovchiligi kam
uchraydi. Me’da-ich ak yo'li kasalliklari, ayniqsa ich ak infeksiyalari, alkogolizm - 
da, ta’sir do irasi keng antibiotiklar va sulfanilam id p rep aratlar u zoq ishlatilga- 
n id a ikkilam chi vitam in yetishm ovchiligi boshlanadi. Silga qarshi preparatlarni 
u zo q ishlatish h am en dogen yo'l bilan p iridoksin sintezlanishiga yom on ta’sir 
ko'rsatadi.
V itam in B6 yetishm ovchiligi derm atit, glossit, xeylit, depressiyd boshlani- 
sh iga olib keladi. C h aq alo q lar va yosh bolalarda b o y o sish i orqad a qolib, dia- 
reya, anem iya, p eriferik neyropatiya, qu yon chiqsim on talvasalar boshlanadi.
P iridoksin katta d ozalard a ishlatilgan ida sensor neyropatiya boshlangan i tas- 
virlangan.
V IT A M IN B 3
N ikotin at kislota (vitam in B 3, vitam in PP, n itsasin ) va un in g unum lari b i­
o lo gik faol m oddalardir, chunki koferm en t tariqasida ko'pgina degidrogen azalar 
m olekulalarin in g bir qism i b o lm ish n ikotinam id ferm en tlar tarkibiga kiradi. 
Jigar, buyrak, u y p arran d alari go'shti, lo so s, seld sin gari b aliq gosh ti sin gari ma- 
sailiq lar bilan organ izm ga kirib turadi. Bundan tashqari, od am organizm ida 
triptofan d an (taxm in qilishicha, ko'proq jigard a), sh un in gdek ichak m ikroflorasi 
to m o n id an sintezlanishi m um kin.

---

100-rasm . Pellagra. D erm atit, pan ja terisi pigm entatsiyasi.
N ikotinat kislota ovqat bilan birga yetarlicha kirib turm aydigan bo'lsa, b ir­
lam chi avitam in oz boshlanadi. M e’da-ichak yo'li k asalliklari nevritlar, allergik 
derm atozlarda, od am ko'rg'oshin, benzoldan zah arlan gan ida, surunkali alko- 
golizm da ikkilam chi (en d ogen ) vitam in yetishm ovchiligi bosh lan adi. Tarkibida 
nikotinam id koferm en tlar sintezini izdan ch iqaradigan leysin am inokislotasi 
bo r m asalliqlarn i iste’m ol qilish ham vitam in yetish m ovchiligiga olib kelishi 
m um kin.
N ikotinat kislota yetishm ovchiligi pellagra b osh lan ish iga olib boradi. Pellag­
ra uchun uchta aso siy sim p tom — dermatit, diareya v a demertsiya (uchta «d ») 
xarakterlidir.
D erm atit o d atd a bad an n in g ochiq qism larid a, goh o ko'krak, bilakda sim - 
m etrik tarzda boshlanadi. A w a lig a eritem a paydo bo'lib, teri to‘q qizil tu sga k i­
radi. Shish kelib, qichishish boshlanadi, bir necha k un dan keyin teri kepaksim on
po'st tashlay boshlaydi. N atijad a terida yoriqlar, giperkeratoz, pigm en t yo'qolib 
ketgan yoki ko'payib ketgan joylar paydo bo'ladi (100-rasm ). Term ing pigm enti 
yo'qolib ketgan joylari bu kasallikni vitiligo, ya’ni p e sg a o'xshatib qo'yadi. M ik- 
ro skopd a teksh irilganida kasalliknin g boshlang' ich d av rid a ep id erm isd a gipere- 
m iya boshlanib, sh ish kelgani, epiderm isn in g bo'kib qolgan i, derm ad a sezilarli 
leykositiar infiltratsiyasi borligi m a’lum bo'ladi, birm u ncha kechki davrlarda ep i­
derm isd a atrofiya boshlanib, sklerada, derm an in g to'rsim on qatlam id a p ara va 
giperkeratoz paydo bo'ladi. Bunday o'zgarishlar og'iz bo'shlig'i v a vagina shilliq 
p ard asid a h am yuzaga kelishi m um kin. B unda lab shilliq p ard asi shishib, u n d a 
yoriqlar paydo bo'ladi. O g'iz shilliq p ard asi qip-qizarib k etadi va m ilklar h am d a 
til tagid a yaralar p ayd o bo'ladi. T ilda xarakterli o'zgarishlar yuzaga keladi. Til 
qip-qizil bo'lib qoladi. Shishib ketganligi m u n osabati bilan chetlariga tishlarn in g 
izi tushib qolgan bo'ladi, ipsim on va qo'ziqorinsim on so'rg'ichlari gipertrofiyaga 
uchraydi va qizil n uqtalar ko'rinishida ko'tarilib turadi. O 'tkir h o d isalar b osilib
borgani sayin shilliq p ard asi oqarib, so'rgichlari atrofiyalanadi.