Kesson kasalligi yuqori bosim sharoitida ishlab turgan kishilar tezgina nor
m al bosim sharoitiga o'tib qolganida boshlanadigan kasallikdir. B u n d a qon va
to'qim alarda erigan ortiqcha azot o p k a orqali ch iqib ketishga u lgurm aydi va
to'qimalar, lim fa tugunlari h am d a qon tom irlarida to'planib b o rad ig an pufakcha-
lar hosil qiladi. N atijada g az em boliyasi boshlanib, q o n aylanishi izdan ch iqadi
va to'qim alar ishem iyadan zararlanadi. K esson kasalligi g'aw o slar, ko'prik, to'gon
qurish m aq sadida su v o stid a ishlovchi kishilarda kuzatiladi.
P a to lo g ik an ato m iy asi. O d am shu kasallikdan q isq a m u d d at ichida o'lib
qolgan hollarda m urda qotish i kuchli ifodalangan bo'ladi, teri osti kletchatka-
sid a gaz to'planib qolgani tufayli terid a kripitatsiya qayd qilinadi, b ad an terisi
m arm ardek bo'lib turadi, asfiksiya zorayib borgani m u n o sabati bilan qon su yuq
bo'ladi, k o p gin a organlarda kripitatsiya aniqlanadi.
M ikroskop bilan tekshirib ko'rilganida kengayib ketgan o'ng yurak bo'shliq-
lari, toj tom irlari, pastki kovak vena, o'pka, b osh v a o rq a m iya tom irlari, jigar,
taloq, ingichka ichak tom irlarid a gaz pufakchalari to'planib qolgan i ko'zga tash
lanadi. Q on aylanishida yuzaga kelgan ozgarish lar b arch a organ va to q im alard a
anem iya boshlanib, distrofik jarayon lar avj olib bo rish ig a sabab bo'ladi.
Yuqori bosim u zoq ta’sir o'tkazib turgan bo'lsa, uzu n n aysim on suyaklar, a so
san, oyoq suyaklarida qon aylanishi izdan chiqadi. N atijad a suyak to'qim asining
ba’zi joylari yum shab, skleroz zon asi bilan o'ralib qolad i, aseptik n ekroz b o sh
lanib ikkilam chi osteom iyelit paydo bo'lib b orad i. T o gay lar atrofiyasi, defor-
m atsiyalovchi osteoartroz va artrit kuzatiladi.
K O R X O N A L A R D A G I S H O V Q IN TA’ S IR ID A N PA YD O
B O 'L A D IG A N K A S A L L IK L A R
Shovqin ko'p bo'ladigan korxon alarda ishlovchi qozonchilar, parchinlovchi-
lar va b osh q a m u taxassislard a uchraydigan shovqin k asalligid a aso siy o'zgarishlar
eshituv organida ro'y beradi.
P a to lo g ik an ato m iy asi. C h ig'an oq nervining periferik bo'lim ida sp iral tu-
gu n n in g n erv hujayralari, m ielinli n erv tolalarida distrofiya tu sid a bo'ladigan
ozgarish lar topiladi. C h ig'anoqnin g h am m a o ram larid ag i sp iral (K ortiev) or-
gan n in g atrofiyalanishi karlikka olib boradi. E shituv n ervida va vestibulyar
nervning uchki apparatida o'zgarishlar topilm aydi. Eshituv suyakchalarining
bo'g'im lari yaxshi harakatlanm aydigan bo'lib qoladi. Ju d a qattiq sh ovqin va to-
vu sh lar bo'lib turadigan sh aroitda ish lash da kortiev organ n in g ancha zararlanib,
halok b o lib ketishi, q u loq n og' o ra pardalari yirtilib, qu loqd an qon kelishi k u
zatiladi.
E L E K T R O M A G N IT T O 'L Q IN L A R I TA’S IR IG A A L O Q A D O R
K A S A L L IK L A R
R adiolokatsiya, radionavigatsiya, radioastronom iya, radiom eteorologiya,
rad io aloqalari, rad io eshittirishlari, televideniye va fizioterapiya sohalarida
h ar xil d iap azon d agi elektrom agnit to'lqinlari, ayniqsa, u ltraq isqa, qisq a va o'ta
yu q ori ch astotali rad io to'lqinlaridan foydalanish keng rasm bo'lgan. Elektro
m agn it to'lqinlari tasirid an birdan o‘lib qolish hollari tasvir etilgan em as, shu
sab ab d an kam q u w a td a g i elektrom agn it to'lqinlari u zoq ta sir etgan ida ro‘y be-
rad igan o'zgarishlar: jin siy bezlar, n erv va yurak tom irlar sistem asida bo'ladigan,
klin ika am aliyotida ko'proq ah am iyatga ega. G ip o talam u sd a su praoptik va para-
ventrikulyar yadrolar neyronlarining neyrosekretor faoliyati buzilganidan darak
beruvch i o'zgarishlar topiladi. M iok ard d a kardiom iotsitlarda boshlangan yog'
distrofiyasi ko'zga tashlanadi. K o'riladigan alterativ ho disalarn in g darajasi bilan
elektrom agn it rad io to'lqinlarining uzunligi o'rtasida bog'lan ish borligi aniqlan
gan: to'lqin n ech og‘liq uzun bo'lsa, o'zgarishlar sh un ch alik sezilarli bo'ladi.
IO N L A S H T IR U V C H I N U R L A R TA’S IR I O S T ID A K E L IB
C H IQ A D IG A N K A S A L L IK L A R
D iag n o stik a v a davo m aq sad larid a qo'llaniladigan radioaktiv izotoplar, rent-
gen v a gam m a-apparatlar, sh un in gdek atom elektr stansiyalari v a dengiz ham da
su vosti k em alari atom dvigatellarining reaktorlari ionlashtiruvchi nur m anbalari
bo'lishi m u m kin. In son kosm ik fazo d a ham radiatsiyaga duch kelib qolishi
m u m kin.
Ionlashtiruvchi nurlar, ya’ni ionlashtiruvchi radiatsiya turli doirada: hujayra,
to'qim a, organ lar d o irasid a va yaxlit organizm d o irasid a ta sir ko'rsata oladi.
B u radiatsiyaning yaxlit organ izm ga tasir ko'rsatgan hollarda nur kasalligi
b osh lan ad i. N u rn in g hujayraga ta sir m exanizm ini tushuntirib berishga urinadi-
gan ikkita n azariya bor. U larn in g b iriga muvofiq, hujayraning zararlanishi ion
lashtiruvch i n urn in g hujayra hayoti uchun m uhim bo'lgan ayrim m olekulalarga,
ju m la d a n D N K g a to g'rid an -to 'gn ta sir o'tkazishiga bog'liq. Lekin hujayradagi
b o sh q a m olekulalar, ferm entlar, hujayra m em bran asi ham b u n d a alteratsiyaga
uchraydi. Ikkinchi n azariyaga m uvofiq, radiatsiya, hujayra ichidagi suvning ra-
diolizis yo'li bilan parchalanish i n atijasida hosil bo'ladigan erkin radikallar orqali
p atogen tasir ko'rsatadi. Bu radikallar hujayraning hayoti uchun zarur tarkibiy
qism lari bilan o'zaro tasirg ak irish ib , hujayrani n ekrozgach a borad igan darajada
zararlaydi.
H ujayraning ionlashtiruvchi radiatsiyadan zararlanish darajasi talaygina
om illarga, ju m ladan : 1) radiatsiya d o zasi, 2) n urn ing qan day tezlik bilan va q an
day ch uqurlikka o'tib borishi, 3) ionlanish zichligi, 4) hujayraning nurga sez-
girligi, 5) hujayraning reparatsiyalan ish layoqatiga bog'liq.
Наг xil turdagi nurlar turlicha chuqurlikka tushib b o rad i v a turlich a zichlikda
ionlanishga sabab bo'ladi. C hunonchi, gam m a-nurlar, rentgen nurlari ham m a-
dan chuqur o‘tib borish x o ssasig a eg a bo‘lsa, alfa v a beta n urlarn in g chuqurlikka
kirib b orish xususiyati ju d a kam , lekin bular to q im alarn i ju d a katta zichlikda
ionlashtiradi.
Ionlashtiruvchi n ur ta’siri ostid a hujayrada n ospetsifik stru ktura о zgarishlari
ro‘y beradi. H ujayraning yadro si ham , sitoplazm asi ham alteratsiyaga uchraydi.
A w alig a hujayra bo'rtib, sitoplazm asi vakuollashadi, m itoxon driylari giper-
trofiyalanadi, en doplazm atik retikulum b o rtib ch iqadi v a bo‘laklarga bo‘linib
ketadi. K eyinchalik yadro ham b o rtib , vakuollashadi, k ariopik n oz yoki kari-
oreksis hodisalari ro‘y beradi. K atta dozadagi ionlashtiruvchi n ur b ir yo‘la ta’sir
ko'rsatganida yoki bu n ur u zo q m u dd at takror-takror ta’sir o'tkazib tu rgan ida si-
toplazm atik m em bran a bilan yadro m em bran asi destru ksiyaga uchraydi. T om ir
lar ham shikastlanadi. Tom irlarda ro'y beradigan yengil o'zgarishlar ju m lasiga
tom irlarn in g kengayishi va keyin endoteliysi hujayralarining bo'rtib, vakuol-
lanishi, hattoki butunlay destru ksiyaga uchrashi kiradi. B irm un cha kuchli nur
ta’sir o'tkazganida tom irlar yorilib, trom boz boshlanadi, devorlarid a fibroz p ay
d o bo‘lib, tom irlar yo‘li torayib qoladi. U larning atrofidagi biriktiruvchi to q im a
sklerozga uchraydi. N atijad a parenxim atoz h ujayralarnin g oziqlan ish i izdan
chiqadi, b u n arsa u larn ing atrofiyaga uchrab, halok bo'lishiga olib keladi.
H ujayraning genetik app arati ham alteratsiyaga uchraydi, ion lash tiru
vchi n urn ing onkogen va m utagen ta’sir k o rsatish i aso san sh u n ga bog'liq.
Ionlashtiruvchi radiatsiyaning onkogen xossalari ro y o b g a ch iq ish id a h u jayra
larning n ur ta’siriga qan chalik sezgirligi m uhim aham iyatga ega. Q o n yaratish
toqim asin in g b osh hujayralari, ingichka ichak epiteliysi, m oyaklar epiteliysi,
tuxu m d on lar follikulyar epiteliysining hujayralari n ur ta’siriga h am m ad an k o ra
k o p ro q sezgir bo'ladi. Shu m u n o sabat bilan radiatsiya ta’siridan keyin h am m adan
ilgari bosh lan adigan p atologik jarayonlar, leykozlar, lim fom alar, sem inom alar,
disgerm in om alar, granulyoz hujayrali rakdir. B ad an terisi va ortiqlari epiteliysi
hujayralari, ogiz bo‘shlig‘i, hiqildoqn in g k o p qavatli yassi epiteliysi, q o vu q ep i
teliysi, qizilo'ngach epiteliysi, m e’dan in g bez epiteliysi ham n isbatan ju d a sezgir
tuzilm alar qatoriga kiradi. B u n d ay tuzilm alardan kelib ch iqadigan o'sm alar (teri,
hiqildoq, qizilon gach , qovuqn in g yassi hujayrali raki, m e’d a aden o karsin om asi)
nur ta’sirid an keyingi b ir m uncha kechki m uddatlarda paydo bo'ladi. M u sku l h u
jayralari, gan glioz hujayralar ionlashtiruvchi n ur ta’siriga h am m ad an k o ra kam
sezgirdir, bu lard a rabd om iosarko m a, leyom iosarkom a, gan glion evrom a paydo
bo'lishi m um kin.
Turli organ larn in g yakka o'zi nur ta’siriga u ch ragan ida ham , ay n iq sa ular io n
lashtiruvchi nurlarga har xil darajad a sezgir to'qim alardan tuzilgan bo'lsa, h ar xil
tip dagi reaktsiyalar boshlanadi. C hunonchi, qon yaratuvchi va lim foid toqim a,
gonadalar, o'pka, m e’da-ichak yo'li nur tasiriga yu q ori darajad a sezgirdir. Katta
yoshli o d am n in g badan terisi, n erv sistem asi o rta c h a darajad a se zgir bo'ladi.
lon lashtiruvchi n u r b ad an terisiga ta’sir o'tkazganida 2 — 3 soatd an keyinoq teri
d a eritem a boshlanib, 2— 3 haftadan s o n g ju d a avjiga chiqadi. Bir oy va bu ndan
ко ra ko'proq vaqtd an keyin rad iatsion derm atit bosh lan ad i (giperpigm entatsiya,
depigm en tatsiya, teleangiektaziya, atrofiya), bir necha oy va yillardan keyin
so ch lar tok ilib , terid a yaralar paydo bo'ladi. B irm uncha kechki m uddatlarda
y assi hujayrali rak hosil bo'ladi.
Q on yaratish siste m asid a n ur tasirid an keyin b ir necha so at o'tishi bilan lim-
fopen iya bosh lan adi, 5 — 10 kun ga kelib neytropeniya, trom botsitopeniya yuzaga
keladi. 3— 4 haftadan keyin anem iya kuzatiladi. T aloq v a lim fa tugunlari buj-
m ayib qoladi. Jin siy b ezlar nur tasirig a uchraganida u lard a 2 — 3 haftadan keyin
o'zgarishlar ro'y beradi, bu lar granulyoz hujayralar, sp erm atogon iy va sperm a-
tositlarn in g d e stru k siy aga uch rash idan iborat bo'ladi. O 'pkaga n ur ta’sir etganida
resp irator distress sin d ro m bosh lanib (bir necha soatd an so'ng), 2— 3 haftaga
borib interstisial fibroz bosh lan adi, kapiUarlarda trom boz paydo bo'ladi.
lon lashtiruvchi n u r ichaknin g biror segm entiga ta sir qilgan ida bir necha
k un dan keyin u n d a giperem iya boshlanib, 5— 10 kunlari shilliq p ard ad a y a ra
lar p ayd o bo'ladi. Bir n ech a h aftadan tortib, bir necha oygacha bo'lgan m uddat
ich ida fibroz boshlanib, ich ak yo'li torayib qoladi.
lon lashtiruvchi n urlar yo‘1 qo'yiladigan m iqdordan k attaroq dozalarda umu-
m an organ izm ga ta sir etishi n atijasid a nur kasalligi deb ataladigan klinik sin
d ro m bosh lan adi. D av o m aq sad larid a lonlashtiruvchi n ur tasiriga tushirilgan
k asallard a, sh un in gdek rentgenolog v a radiologlarda san oatda ionlashtiruvchi
n ur m an balari bilan ishlovchi kish ilarda nurdan zararlanish ning u m um iy va
m ah alliy ko'rinishlari kuzatilishi m u m kin. N ur kasalligi baxtsiz h odisalar n ati
ja sid a ham bosh lan ish i m u m kin, m asalan , Chernobil atom stan siyasida falokat
ro'y bergan ida, N ag asak i va X iro sim ad a atom bom balari p ortlatilganida ana
sh u n d ay bo'lgan edi.
Shuni y o d d a tutish kerakki, ionlashtiruvchi nur butun organ izm ga ta’sir q il
gan id a, bu n ur k ich ik roq d ozalard a — 200—300 rad m iq d o rid a bo'lganida ham
n u r kasalligi bosh lan ish i m um kin.
P a to lo g ik a n a to m iy a si. Ionlashtiruvchi n ur tasirid an yu zaga keladigan
stru k tu ra o'zgarishlarin ing tabiati va darajasi shu n urn in g dozasiga, qancha
m u d d at ta’sir qilib turgan iga v a to'qim alarning bu n urga n ech og'liq sezuvchan-
ligiga bog* liq. M asalan , nurga sezgir toqim alard a n ur ta sir etib turgan vaqtning
o'zida yoki q isq a yash irin davrdan keyin o'zgarishlar, chunonchi, n ur tasiridan
bo'ladigan kuyuk yaralar (barvaqt bosh lan adigan asoratlar) paydo bo'lishi m u m
kin. K echki m u d d atlard a m a’lum beradigan asoratlar b ir necha oy yoki yillardan
keyin boshlanish i m u m kin. U larn in g asosida tom irlar, ayniqsa m ikrosirkula-
tor o'zanning zararlanish i, toksem iya, innervatsiya, regeneratsiyaning buzilishi
autoim m un jarayon larn in g avj olib borish i yotadi.
O 'tkir nur k asalligid a barch a organ va to'qim alar zararlansada, bu k asal
likn in g uchta aso siy tu ri tafovut qilin adi: 1) kom ikka aloqad or turi, 2) m e’da-
Dostları ilə paylaş: |