R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

A ntrakoz ko'mir changining uzoq m uddat n afasga kirib turishi va o'pkada 
to'planib qolishi tufayli boshlanadi. Bunin g n atijasida o'pka to'qim asida qora 
ran gli o'choqlar paydo bo'ladi. U lar butun o'pka p aren xim asiga tarqalib ketgan 
bo'lishi m um kin, lekin ko'pincha o'pkan ing ustki bo'laklarida bo'ladi. Pigment-

---

langan joylar, y an i o'choqlarning katta-kichikligi va so n i ko'm ir ch anginin g 
n ech og'liq u zo q m u d d at v a qan chalik ko'p m iq d o rd a n afasga o'tib turgan iga 
shun in gdek havoni tozalab beruvchi m exanizm larnin g h olatiga b o g liq d ir. B u
och oq lar m ikroskop bilan teksh irilgan ida ularda ko‘m ir zarralarin i o’ziga olgan 
v a respirator bron xiolalar atrofida joylash gan m ak rofaglar topiladi. O 'pka pig- 
m entatsiyasi shaxtyorlardagina em as, balki yirik sh ah arlarn in g ah olisi o rta sid a
h am kuzatiladi.
K o'm ir changi to p lan ib qolgan jo ylard a keyinchalik borib, biriktiruvchi 
to'qim a o‘sad i va p eribron xial antrakotik o'choqchalar hosil bo'ladi, b u n d a o p k a
toqim asin in g stru kturasi buzilm aydi.
B u nday och oq ch alarn in g p ayd o bo‘lishi resp irator bron xiolalar va alveo- 
lyar xaltachalarda ko'm ir changi o'tirib qolgan iga bog'liq. M ak ro faglar od atd a 
region ar lim fa tugun lariga o'tib b o rad i va arteriolalar bilan venalar atrofida 
to'planib qoladi.
A ntrakoz m ah alida o‘pka kattakon fibrozi boshlanish i m u m kin , bu n d ay fib- 
roz diam etri 0 ,5 sm d an 2 sm gach a boradigan qattiqqin a qo ra tugun lar paydo 
bo'lishi bilan tariflan adi. Shu tugun lardan biriktiruvchi to q im a tolalari chiqib, 
atrofdagi o p k a to'qim asining arxytektonikasini b u zad i va to q im aga ancha zarar 
yetkazadi. 0 ‘pkaning resp irator funktsiyasi ham izdan chiqadi. A n trakotik tu- 
gu nch alar kattalashib borib, o'pka to q im asi o'rnida yirik fibroz m ayd on lari hosil 
bo'lishiga olib keladi. B u nday m ayd on lar ran gin ing q o ra bo'lishi shu jarayon ni 
o'pkaning qora kasalligi deb n om lash ga aso s beradi. B u xild agi fibroz o ch oq lari 
aksari o p k a ustki b o lak larin in g p astki qism larid an va pastki bo'laklarnning 
ustki qism laridan jo y oladi. A n trakotik tugunlar o'pkan ing p eriferik qism lari- 
d a joylashgan bo'lsa, plevrit boshlanish i ham m u m kin. Z ararlan gan jo yn in g 
o'rtasida bazan qo ra suyuqlik bilan to'lib turgan bo'shliqlar paydo b o la d i. K o'm ir 
changiga krem niy bioksid h am aralash gan m ah allarda o'pka to'qim asi sklerozi 
tabiatan ancha sezilarli bo'lib qoladi.
A ntrakozda kattakon fibroz paydo bo'Iish xavfini tug'diradigan om illar ju m - 
lasiga quyidagilar kiradi: ko'm ir changi n afasga o'tib tu rad igan m u dd atn in g 
uzayishi, ko'm ir ch angida xiylagin a m iqd ord a krem niy b io k sid bo'lishi, auto- 
im m u n jarayonlar boshlanishi.
K o'm ir changini n afasga olaverish n atijasida bosh lan gan kattakon o'pka fib ­
rozi k lin ik jih a td a n olgan da h an sirash , ko'mir p igm en ti aralash gan balg'am
tashlab h a deb yo'talaverish bilan nam oyon bo'ladi. Silikozdan farq qilib, b u j a ­
rayon k o m ir changining n afasga o'tishi barham to p ad igan bo'lsa, zo'rayib bor- 
maydi.
Sigareta chekadigan kish ilarda jarayon zo'rayib b o rad i v a o'pkan ing bron- 
xogen rak i bosh lanish iga olib kelishi m um kin.

---

S IL IK O Z
Silikoz tarkibida erkin kremniy bioksid bo'ladigan changni n afasga olish mu- 
n osabati bilan boshlanadigan patologik jarayondir. Silikoz zim dan boshlanib, be- 
n io r b u n d ay zarar qilm aydigan k asb d ag i bosh qa ishga oltkazilgan taqd ird a ham
m u q arrar zo'rayib boraveradi. D iam etri 1 m km d an 5 m k m gach a boradigan
ch an g zarralari h am m ad an k o r a xavfli bo'lib, o'pka to'qim asida surunkali reak- 
tsiya bo sh lan ish iga sab ab bo'ladi. 0 ‘p k a silikozining klin ik belgilari taxm inan 10 
yild an keyin m a’lu m b era boshlaydi.
P a to g e n e z i. Silikoznin g avj olib b orish m exanizm i an iq em as. K ristall shakli- 
d ag i ch an g zarralari ko'p roq fibrogen ta’sir ko'rsatadi deb taxm in qilinadi. Biroq, 
ch an g zarralarin in g alveolar m akrofaglarga sitotoksik ta’sir ko'rsatishi ko'proq 
ah am iyatga ega, o'sha m akrofaglar yem irilganida ch ang zarralari ajralib chiqib, 
o'pka to'qim asiga o'tirib qoladi.