117
Həmçinin, kəlami bəhslərin
rövnəqləndiyi ikinci və
üçüncü əsrdə mötəzilə məzhəbinin yayılması ilə öz inkişaf
mərhələlərinin zirvə nöqtəsinə çatan şiə alimləri (onlar
Əhli-beyt (ə) məktəbinin şagirdləri idi) mütəkkəllimlər
cəbhəsinin öncülləri idilər. Sünnülərin əşəriyyə, mötəzilə
və s. mütəkəllimlər silsiləsi də Əli (ə)-a gedib çatır.
1
Amma Peyğəmbər (s) səhabələrinin əsərləri ilə tanış
olanlar bilirlər ki, sayı on iki mindən artıq olan məşhur və
məlum səhabələrdən nəql
olunan bu qədər əsərlər
içərisində hətta bircə dənə də olsun belə, fəlsəfi təfəkkürə
malik olan bir mətləb tapmaq olmaz. Yalnız Əli (ə)
özünün son dərəcə elmi və cazibədar bəyanları ilə
ilahiyyat elmində ən dərin fəlsəfi təfəkkürləri təqdim
etmişdir.
Səhabələrin və onların ardınca gələn alimlərin, habelə o
dövrdə yaşayan ərəbdilli elm xadimlərinin azad fəlsəfi
təfəkkür barədə heç bir məlumatları yox idi; ilk iki əsrin
alimlərinin sözlərində fəlsəfi
təfəkkürə aid olan heç bir
mətləb müşahidə olunmur. Yalnız şiələrin birinci və
səkkizinci imamlarının kəlamlarında fəlsəfi təfəkkür
əsasında
buyurulmuş
kəlamlar
mövcuddur;
öz
şagirdlərindən bir qrupunu bu təfəkkürlə tanış edənlər də
məhz onlar olmuşdur.
Ərəblər fəlsəfi təfəkkürdən tamamilə uzaq idilər;
nəhayət ikinci əsrin əvvəllərində onun bir nümunəsi bəzi
yunan fəlsəfi kitablarından ərəb dilinə tərcümə olundu.
Bundan sonra üçüncü hicri
əsrinin əvvəllərində yunan,
siriyani və başqa dillərdən bəzi kitablar ərəb dilinə
1 “Şərhi İbni Əbil Hədid”, 1-ci cildin əvvəlləri
118
tərcümə olundu və fəlsəfi təfəkkür üslubu hamının
ixtiyarına verildi. Bununla belə fəqih və mütəkəllimlərin
əksəriyyəti islam aləminə yenicə daxil olmuş fəlsəfəyə və
eləcə də sair elmlərə yaxşı münasibət bəsləmirdilər. İlk
vaxtlarda dövlət tərəfindən himayə olunduğuna görə
onların müxalifətləri bu elmlərə əsaslı
təsir göstərə
bilmirdi. Lakin bir müddət keçdikdən sonra vəziyyət
tamamilə dəyişildi, fəlsəfi kitabları ciddi şəkildə qadağan
edərək dənizə tökdülər. Adı bəlli olmayan bir qrup
müəllifin təfəkkürünün məhsulu olan “İxvanus-səfa”
risalələri həmin günlərin yadigarıdır; bu əsərlərdə o
dövrdə hakim olan irticaçı
şərait gözəl şəkildə bəyan
olunur.
Bu dövrdən sonra dördüncü hicri əsrinin əvvəllərində
fəlsəfə elmi Əbu Nəsr Farabinin vasitəsilə dirçəldildi,
beşinci əsrin əvvəllərində məşhur filosof Əbu Əli ibn
Sinanın göstərdiyi səylər
nəticəsində tam sürətlə
genişləndi; altıncı əsrdə Şeyx Şəhabüddin Söhrəvərdi
İşraq fəlsəfəsinin əsaslarını yaratdı və məhz buna görə də
təqsirkar hesab olunaraq sultan Səlahəddin Əyyubinin
vasitəsilə edam edildi. Artıq bundan sonra fəlsəfə elmi
xalq arasında rəsmi şəkildə qadağan edildi və o dövrlərdə
məşhur filosoflar yetişmədi. Yalnız
yeddinci əsrdə islam
ölkələrinin kənarında yerləşən ispaniyalı İbni Rüşd
Əndolosi fəlsəfənin yayılmasına çalışdı.
1
1 Qeyd olunan mətləblər “Əxbaru üləma”, “Vəfəyat” və sair
kitablardan əxz edil-mişdir.