1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd

Fransua Şampolion (1790-1832). Mi-
sir heroqliflərinin oxunması dilçilik ta-
rixində mühüm kəşflərdən biri idi. Şam-
polionun bu kəşfi heç də təsadüfi deyil-
di. O, hələ uşaq ikən bu məqsədə çatmaq 
üçün gecə və gündüz çalışarmış. Fransua 

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
84
Şampolion Fransanın Fijak şəhərində doğulmuşdur. O, ki-
çik yaşlarından dillərin öyrənilməsinə xüsusi həvəs göstər-
miş, 9 yaşından yunan və latın dillərini öyrənməyə başla-
mışdı. Bundan əlavə, qədim yəhudi, kopt, ərəb və arami 
dillərini də mükəmməl mənimsəmişdi.
Fransuanı Misir tarixi və mədəniyyəti çox maraqlan-
dırırdı. Buna görə də o, istər Qrenoblda, istərsə də Parisdə 
oxuyarkən Misir tarixinə dair çoxlu material toplamağa 
nail olmuş və “Qədim Misirin coğrafiyası” adlı əsərini yaz-
mışdı. Bu onun çoxcildli əsərinin başlanğıcı idi. O bu əsər 
haqqında Qrenobl Elmlər Akademiyasında məruzə edir, 
gördüyü və gələcəkdə yerinə yetirəcəyi işlərdən danışır. 
Onun məruzəsi dinləyiciləri valeh edib, müəllifin müstəqil 
elmi işçi olduğunu parlaq şəkildə nümayiş etdirir. İctima-
iyyət istedadını görüb, gənc olmasına baxmayaraq, onu 16 
yaşında Qrenobl Elmlər Akademiyasına üzv seçir.
Şampolion harada olsa, Misir heroqliflərinə daha 
çox nəzər yetirir, onun təbiəti ilə maraqlanırdı. O, Parisdə 
olarkən, demək olar ki, bütün vaxtını kitabxanada keçirir, 
ekspedisiya zamanı Misirdən gətirilmiş materiallarla ta-
nış olurdu. Bu zaman Fransaya “Rozett daşı”nın ən yaxşı 
surəti gətirilir. Şampolion da bu surət üzərində tədqiqa-
ta başlayır. Şampolion çoxdan tanış olduğu heroqliflərlə 
“Rozett daşı” abidəsinin surəti çıxarılmış kağızda yenidən 
rastlaşır. O, “Rozett daşı” üzərindəki heroqliflərlə 1808-ci 
ildə universitetdə tələbə ikən tanış olmuşdu. O zamandan 
heroqliflər onun tədqiqatının ön planını təşkil edirdi.
Şampolion Misir heroqliflərinin sirrini necə açmışdı? 
Fransua əvvəlcə “Rozett daşı”nın yunan mətnini nəzərdən 
keçirib ayrı-ayrı sözlərin mətndə neçə dəfə işləndiyini he-
sablamışdı. İkinci mətndə (demotik) oxşar işarələri aydın-
laşdırmış, eyni sözləri hesablamışdı. Bundan sonra yunan 
və demotik mətndəki sözlərin lüğətini tərtib etmişdi.

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
85
Şampolion gərgin iş aparmışdı. O, birinci mətndəki 
heroqlifləri saymışdı, bunların miqdarı 1419 olmuşdu ki, 
bu da yunan mətnindəki sözlərdən çox idi. Yunan mətnin-
də 486 söz vardı. Bu müşahidədən sonra Şampolion belə 
nəticəyə gəlmişdi ki, heroqliflər bütöv sözlər deyil, ay-
rı-ayrı hərflərdir. O, Ptolomeyin adındakı işarələri müəy-
yənləşdirməyə başlamışdı. Hər işarənin altında bir hərf 
qoyub Ptolmis adını oxuya bilmişdi. Bununla 7 heroqlifin 
sirri açılmışdı. Bu heroqliflərin oxunuşunun düzgünlüyü-
nü bilmək üçün başqa adda (Kleopatra) da bunları yoxla-
mışdı. O, heroqliflərlə yazılmış Ptolomey və Kleopatra ad-
larını müqayisə etmiş, bunlarda p, l, o səslərini ifadə edən 
yazı işarələrinin eyni olduğunu tam aydınlaşdırmışdı. Uy-
ğun gəlməyən digər heroqlifləri də bu üsulla oxumuşdu.
Misir heroqlifləri üzərində iş aparmış tədqiqatçılarda 
belə bir fikir meydana gəlmişdi ki, guya Rozett abidəsində-
ki heroqliflər ayrı-ayrı sözlərdir. Burada ancaq əcnəbi xü-
susi adlardakı heroqliflər sözü yox, hərfi bildirir. Bu fikir 
Şampolionu da çaşdırırdı. Lakin o, 1822-ci ildə heroqliflər 
üzərində müşahidə apararkən haşiyə içərisində bir adı da 
oxumuşdu. Bu, Ramsesin adı idi. Ramses əcnəbi yox, xalis 
Misir adıdır. Şampolion öz kəşfinə inanmır, yenə haşiyə 
içərisində ad axtarır. İkinci dəfə o, Tutmos adını oxuyur. 
Beləliklə, Misir heroqliflərinin sirri açılır. Şampolion bir-
bir sözləri oxuyur və öyrəndiyi kopt dilinin vasitəsilə onla-
rın mənasını başa düşür.
Fransua Şampolionun nəticələri ilə razılaşmayıb, onun 
qeyri-dəqiq olması fikrini iddia edənlər də az deyildi. Lakin 
bir neçə il ərzində Şampolionun nəticələri qədim Misir abi-
dələrində dəfələrlə yoxlanıldı və birdəfəlik onun həqiqiliyi 
təsdiq olundu. Onun müvəffəqiyyəti dünya elminə səs saldı.
1824-cü ildə Şampolionun “Heroqliflər sistemi oçerkləri” 
adlı işi nəşr olunur. Müəllif bu əsərdə qədim misirlilərin 

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
86
hansı prinsiplərlə heroqliflərdən istifadə etdiklərini ətraflı 
şərh edir. Fransua Şampolionun kəşfi Misir tarixinin və mə-
dəniyyətinin öyrənilməsində böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Nəhayət, qeyd etməliyik ki, dilçilik XIX əsrin başlan-
ğıcında geniş vüsət almış və böyük inkişaf yolu keçmişdir.