1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd

1. Dilin təbiəti və mahiyyəti haqqında. A.Şleyxerə 
görə, “dil səslərlə ifadə olunan təfəkkürdür”. O, dili sistem 
kimi təsəvvür edir və ona bu baxımdan yanaşmağı vacib 
bilirdi. A.Şleyxer dili təbiət hadisəsi adlandırırdı. Bu fikrə 
əsaslanaraq o, dilçiliyin vəzifəsindən bəhs edərkən göstərir 
ki, dilçilik elmi dili təbiətin yaratdığı hadisə kimi şərh et-
məlidir, çünki insan iradəsi insan orqanizmində dəyişiklik 
edə bilmədiyi kimi, dildə də dəyişiklik etməyə qadir deyil-
dir. Bu mülahizə dilin mahiyyətinin A.Şleyxer tərəfindən 
idealist cəhətdən şərh edildiyini aydınca göstərir.
2. Dilin canlı orqanizmlə eyniləşdirilməsi. Dilçilikdə 
orqanizm termininin işlədilməsinə hələ XIX əsrin əvvəl-
lərində rast gəlmək olur. O dövrdə görkəmli dilçilərdən 
Frans Bopp və Vilhelm Humboldt öz əsərlərində bu ter-
mindən geniş istifadə etmişlər. Lakin A.Şleyxer orqanizm 

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
88
terminini özündən əvvəlkilərdən fərqli mənada işlətmiş, 
bu terminə daha çox təbiətşünaslıq çalarlığı vermişdir.
Məlumdur ki, Ç.Darvin bütün canlı orqanizmlərin xari-
ci mühitin tələblərinə uyğun olaraq təkmilləşmə istiqamətin-
də inkişaf etdiyini kəsb etmişdi. Onun müəyyənləşdirdiyinə 
görə, bütün canlı orqanizmlər doğulur, inkişaf edir, xarici 
mühitin tələblərinə uyğun olaraq yeni keyfiyyətlər kəsb edir, 
doğub törəyir, qocalır və ölür. A.Şleyxer dilə də eyni ölçü ilə 
yanaşır. O, belə hesab edir ki, dil də canlı orqanizm kimi doğulur, 
inkişaf edir, qol-budaq atır (dialektlərin qohum dilə çevril-
məsini o, doğulma kimi başa düşür), qocalır və ömrünü başa 
vurduqdan sonra ölüb sıradan çıxır. A.Şleyxerin bu nəzəriy-
yəsi canlı qüvvələrin törənişi və inkişafı ilə eyniləşdirildiyinə 
görə həm də “vulqar nəzəriyyə” adlandırılır.
Beləliklə, Şleyxer dili canlı orqanizmlə eyniləşdirmiş-
dir. Şleyxerə görə, dil başqa canlı orqanizmlərdən – hey-
vanlardan və bitkilərdən mahiyyətcə qətiyyən fərqlənmir. 
Buna görə də deyir ki, Darvinin heyvan və bitkilər üçün 
müəyyən etdiyi növlər, bu növlərə aid qanunlar eynilə də 
dilə aid edilə bilər.
A.Şleyxerin dilə canlı orqanizm kimi baxması dilçilərin 
diqqətini cəlb etmiş və bu haqda bəzən tənqidi mülahizələr 
meydana çıxmışdır. İlk dəfə olaraq Şleyxerin bu mülahizəsi-
ni tənqid edən məşhur dilçi İohani Madviq deyirdi: “Dil boy 
atan, sonra laxlayan və nəhayət, mütləq ölən müstəqil orqanizm 
deyil; dil xalq içərisində və xalqla birlikdə yaşayır”. Aleksandr 
Potebnya yazırdı ki, dili canlı orqanizm adlandırmaq dil 
haqqında heç bir şey söyləməmək deməkdir.