1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd

3. Ulu dil və onun bərpa edilə bilməsinə dair. A.Şley-
xerin yaradıcılığında “ulu dil” anlayışının da aydınlaşdı-
rılmasına xüsusi fikir verilmişdir. Şleyxerə görə, dilçilik 
elminin başlıca vəzifələrindən biri ulu dili bərpa etməkdən 

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
89
ibarətdir. O, ulu dilin bərpa olunmasını mümkün hesab 
edirdi. Lakin bunun son dərəcə çətin olduğunu da göstə-
rirdi. A.Şleyxerin fikrincə, bütün dünya dilləri üçün bir ulu 
dil müəyyən etmək olmaz, çünki dünyada bir dil deyil, bir 
çox ulu dillər olmuşdur. A.Şleyxer ulu dildən bünövrə di-
lin yarandığını söyləyir. Sonra bu bünövrə dilin dillərə, 
dillərin dialektlərə, dialektlərin isə yarımdialektlərə ayrıl-
dığını qeyd edir.
A.Şleyxerə görə, bir ulu dildən törəmiş bütün dillər 
dil qəbiləsi (yaxud, dil ağacı) təşkil edir, sonradan bu, dil 
ailəsinə (yaxud, dil budağına) bölünür.
A.Şleyxer özü hind-Avropa dilləri üçün ulu dil müəy-
yənləşdirmək problemini həll etməyi qarşısına məqsəd qoy-
muşdur. Bunun üçün o, uzun illər müxtəlif dilləri müqa-
yisə etmiş, geniş və dərin axtarışlar aparmışdı. Tədqiqatçı 
hind-Avropa ulu dilini – tarixdə məlum olmayan xalqın 
ulu dilini tapmaq yolunda müəyyən nəticəyə gəlmişdi. O, 
təsəvvür etdiyi həmin ulu dildə hətta təmsil də yazmışdır.
1
A.Şleyxerin ulu dil məsələsi ilə məşğul olması dilçilik-
də müəyyən əhəmiyyət kəsb etmişdir. Onun hind-Avropa 
ulu dili üçün hazırladığı metodika və başqa problemlər 
dilçilikdə bir sıra yeni ideyaların meydana çıxmasına sə-
bəb olmuşdur.
4. Qohum dillər ağacı nəzəriyyəsi. A.Şleyxer dil ailələ-
rinin təbii-tarixi mənzərəsini aydınlaşdırmaq üçün qo-
hum dillər ağacı nəzəriyyəsini yaratmışdır. Bu nəzəriyyə 
hind-Avropa dillərinin qohumluğunun tədqiqi əsasında 
qurulmuşdur.
A.Şleyxer hind-Avropa dillərinin qarşılıqlı münasibə-
tini, bir-biri ilə əlaqəsini, inkişafını ətraflı təhlil etmişdi. O, 
hind-Avropa dillərinin formalaşma prosesini müəyyənləş-
1
A.Şleyxerin hind-Avropa ulu dilində tərtib etdiyi təmsil. Bax: В.А.Звегинцев. История 
языкознания XIX и XX веков в очерках и извлечениях. Часть I, М., 1960, c. 105.

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
90
dirərkən onların təşəkkülü və inkişafını qollu-budaqlı nəhəng 
“ağac” kimi təsəvvür etmiş və buna dair sxem vermişdir.
Hind-Avropa dilləri sxemində hind-Avropa ulu di-
lindən iki qol (bünövrə dil) ayrılır. Bu qollardan birincisi 
iki budağa bölünür: hind-İran və Cənubi Avropa (yunan, 
İtaliya və kelt). İkinci qol da iki budağa ayrılır: bunlardan 
birini slavyan və litva dili, digərini isə german dilləri təşkil 
edir.
A.Şleyxer bu ağacla hind-Avropa dillərinin yaranma-
sını, qruplarını və ümumiyyətlə, tarixi əlaqələrini əyani 
surətdə göstərməyə çalışmışdır. Onun qohum dillər ağacı 
nəzəriyyəsi hind-Avropa dillərinin qohumluğunu aydın-
laşdırmaqda xüsusi əhəmiyyətə malikdir.