Q. Y. MƏMMƏdov m. M. İSmayilov b I t k I Ç İ L i K

Alaqların allelopatik fəaliyyəti.
Alaqların zərərli olması onların mədəni bitkiləri sıxışdıran 
bioloji aktiv kimyəvi birləşmələri tez-tez ifraz etmələri ilə əlaqədardır. Qarğıdalıya zərərli təsir 
göstərən sürünən ayrığın, unlucanın, kirpikli çöl darısının, allelopatik təcavüzkarlığı məlumdur. 
Kahının, kələmin, Afrika darısının boy və inkişafına 
dixentxum
altındakı torpaq və budaqların 
ekstraktı, köklərin ifrazatı güclü allelopatik təsir göstərir.
At əvəliyi xüsusən fəal alaqdır. Onun ifrazatı dörd fenol inhibitorundan ibarətdir. Onunla 
yanaşı bitən növlərin 80%-ə qədərində quru maddənin toplanması əhəmiyyətli dərəcədə azalır. 
Quşəppəyi, kahı, tonqalotu kimi alaqlar at əvəliyinin yaxınlığında çox az rast gəlinir. Salat xardalı, 
salat kərəvizi, turp kələmin boy artımını ləngidir, onun kütləsi təxminən 10 dəfə azalır, məhsulun 
keyfiyyəti pisləşir.
Digər mədəni bitkilərin bir-birinə allelopatik təsiri haqqında məlumat vardır. Məsələn, 
məlumdur ki, kartof və pomidorun cərgə aralarına basdırılmış soğan onları fitoftora xəstəliyindən 
qoruyur və üzümlüklər arasına əkilmiş kələm isə üzümə sıxıntı verir.
Rəqabət assosiasiyası.
Növdaxili və növlərarası (eyni növdən olan bitkilər arasında) rəqabəti 
fərqləndirmək (seçmək) lazımdır
.
Hər iki rəqabət forması bir yerdə yaşamanın formalaşmasında 

---

47 
mühüm, lakin əks rol oynayır. Əgər növdaxili rəqabət zamanı hər hansı növün zəif fərdi məhv 
olursa və yalnız güclüsü qalırsa, bu növü saxlamaq üçün faydalıdır. Növlərarası rəqabət zamanı 
fitosenozdan həmin növün tam sıxışdırıb çıxarılmasına qədər zəif növün boğulması (sıxışdırılması) 
baş verir.
Adətən təbiətdə xarici şərait daima dəyişir, ona görə də bir növün digər növ üzərində yalnız 
çox böyük üstünlüyü zamanı tam boğulma baş verir. Adətən yenə də qarışıq populyasiya yaranır və 
həmin populyasiyalarda özlərinin konkret gücləri ilə təmsil olunan növlər formalaşırlar. 
Beləliklə, təbii şəraitdə fitosenoz həmişə çoxnövlüdür. Fitosenozlarda mühüm ərzaq, yemlik, 
yaxud texniki keyfiyyətlərə malik zərərsiz faydalı bitkilərlə yanaşı daha az qiymətli, təsərrüfat 
əhəmiyyəti olmayan və ziyanlı bitkilər də yayılır.