Poeziyanın Rəsulzadəsi (Ə. Cavad) Giriş

Həyat və yaradıcılığı

Cavad Məmmədli oğlu Axundzadə 1892-ci ilin mart ayının 5-də Şəmkir rayonunun Seyfəli kəndində anadan olmuşdur. 10 yaşında Gəncə ruhani məktəbinə getmişdir. Burada rus, ərəb, fars dillərini öyrənmiş, H.Cavid və A.Şaiq kimi ğörkəmli sənətkarların şagirdi olmuşdur. Poeziya ilə ilk dəfə Gəncədə təhsil illərində maraqlanmış, 1910-cu ildən başlayaraq lirik şeirlər və tənqidi məqalələrlə qəzet və jurnallarda çıxış etmişdir. 1916-cı ildə “Qoşma” adlı ilk kitabı çapdan çıxmışdır. Birinci dünya müharibəsi illərində o, rus-türk cəbhəsi xəttində müharibədən zərər çəkmiş əhaliyə yardım göstərən cəmiyyətin üzvü və katibi olmuşdur. 1913-cü ildən başlayaraq, sovet hakimiyyətinin ilk illərində Gəncədə, Hacıkənddə, Quba rayonunun kənd məktəblərində müəllim, Quba Xalq Maarif şöbəsinin müdiri vəzifəsində işləmişdir. Bakıda fəhlə fakültəsində, Nərimanov adına texnikumda müəllimlik etmişdir. İlk dərsliklərin və dərs vəsaitlərinin yaradılmasında bir maarifçi-pedaqoq kimi yaxından iştirak etmişdir.

Təhsilini Azərbaycanın Ali Pedaqoji İnstitutunun tarix və filologiya fakültəsində davam etdirmişdir. Gəncədə Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun dilçilik kafedrasının rəhbəri işləmişdir.

Ədəbiyyat Cəmiyyətinin katibi, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatının tərcümə şöbəsində redaktor, “Azərbaycanfilm” studiyasında sənədli filmlər şöbəsinin müdiri olmuşdur. 1935-ci ildən ömrünün sonuna qədər Azərnəşrin bədii şöbəsində redaktor kimi fəaliyyət göstərmişdir. 1934-cü ildə çağırılan Azərbaycan yazıçılarının 1-ci qurultayının nümayəndəsi olmuşdur. Əhməd Cavadın əsərləri zərif lirik-romantik üslubu, dil təravəti, realist və demokratik məzmunu, sadəliyi və xəlqiliyi ilə seçilir. Milli tarix, fəlsəfə və mənəviyyatla bağlı elə bir motiv yox idi ki, Əhməd Cavad ona toxunmamış olsun. Təkcə üçrəngli bayrağa altı nəğmə yazıb. Üçrəngli poeziya bədii yaddaşa Əhməd Cavadın qələmi ilə həkk olunmuşdur. Dilimiz şeirini qələmə alıb, əlifbaya poeziya həsr edib, C.Cabbarlı ilə birgə latın əlifbasını müdafiə edən ilk iki ziyalıdan biri olub. AXC-nin ilk himni, ilk marşı, ilk bayrağı onun adı ilə bağlıdır. Əhməd Cavad “Qoşma”, “Dalğa”, “Sinfi mübarizə”, “Şeirlər”, “Çırpınırdı Qara dəniz”, “Seçilmiş əsərlər” kitablarının, külli miqdarda publisist məqalələrin, onlarca nəsr əsərinin müəllifidir.

Göy-gölə, milli bayrağa, Qara dənizə, Dəli Kürə ən yaxşı şeirləri o illərdə Əhməd Cavad yazıb.

Şairin təbiət və məhəbbət lirikasında Göy-gölü xüsusi fərqləndirmək olar. Əhməd Cavaddan sonra bir çox şairlər Göy-göl haqqında şeir yazıblar, ancaq Əhməd Cavadın Göy-gölü kamillikdə, bədiilikdə öz yüksəkliyini saxlamışdır. Əhməd Cavadda romantika, simvol, obrazlılıq çox qüvvətlidir. Çırpınırdı Qara dəniz baxıb türkün bayrağına-burada Əhməd Cavad şeirinin simvolu Qara dənizdir.

Nəzrin Dəli Kürünü İ.Şıxlı yaradıbsa, şeirin Dəli Kürünü Əhməd Cavad poeziyasında görmək olar.

AXC dövründə Dövlət himninin mətni, “Can Azərbaycan”, “Al bayraq”, “Azərbaycan bayrağına”, “Qardaş”, “Mən bulmuşam” kimi əsərlərini yazmışdır.

AXC-nin süqutundan sonra Əhməd Cavad şeirinin ahəngi, ovqatı dəyişir, könlündəki rübabın qürubu başlayır. Cümhuriyyətin süqutundan məyus olan şair “Nə yazım”, “Unudulmuş sevda”, “Olsun qoy”, “Aya” şeirlərini yazmışdır.

Oğlu Niyazi Axundzadənin xatirəsinə görə “Sədəf” adlı roman yazıb, roman Yazıçılar İttifaqında oxunub, “Ədəbiyyat” qəzetində romanın müzakirə edilməsi haqqında məqalə də yazılıb, ancaq roman bu günümüzə çatmayıb.

Əhməd Cavadın sovet dövrü poeziyası da fəal ideya məzmunu, inqilabi romantikası, lirizmi, obrazlığı ilə seçilir. Sovet dövründə yazdığı “Biz qardaş deyilikmi”, “Kür”, “Pambıq dastanı”, “At bu çadranı”, “Bayram”, “Mən olaydım”, “Gürcüstan” şeirlərində yeni həyat, vətənpərvərlik, xalqlar dostluğu tərənnüm olunmuşdur.

Əsrin əvvəllərində Türkiyənin düşdüyü ağır vəziyyət bir türk oğlu kimi Əhməd Cavadı ciddi narahat etmişdir. O, könüllü əsgər kimi köməyə getmiş, Türkiyənin müstəqilliyi uğrunda türk qardaşları ilə çiyin-çiyinə vuruşmuşdur. 1915-ci ildə Türkiyədə rus və erməni istilasına qarşı çıxaraq “Azərbaycanın xeyriyyə cəmiyyəti” vasitəsilə türk xalqına kömək göstərmişdir.

Azəri türkləri arasında toplanan “Qafqaz könüllüləri” tərkində İstanbulun azad olunmasında iştirak etməsi türk azadlığı miqyasında istiqlal mövzusu onun poeziyasında yer tutdu. Həmçinin Batum, Qars, Ərdahan, Trabzon, Anadolu, Bursa şəhərlərində olması türklük ideologiyasının onun poeziyasında güclənməsinə səbəb olur.

“Dilimiz”, “Şəhid əsir”, “Oyan”, “Hərbzədələrə” kimi şeirlərində türkçülük ideologiyası duyulurdu. “Çırpınırdı Qara dəniz” əsəri sonralar Türkiyədə az qala milli himn qədər kütləvi şəkildə sevilmiş və oxunmuşdur.

Əhməd Cavadın Azərbaycanın ədəbiyyatı tarixində həm də görkəmli tərcüməçi kimi xidməti olmuşdur. O, Şekspirin “Otello” pyesini, A.S.Puşkinin “Kapitan qızı”, “Tunc atlı”, F.Berezovskinin “Ana”, M.Qorkinin “Mən necə oxumuşam”, “Mənim darülfünunlarım”, “Çocuqluq”, V.P.Kinin “O tayda”, T.Şevçenkonun “Kobraz”, B.Ronin “Od uğrunda mübarizə” əsərlərinin bədii tərcüməsinin müəllifidir. 1930-cu ildə gürcü ədəbiyyatının klassiki Şota Rustavellinin məşhur “Pələng dərisi geymiş pəhləvan” poemasını orijinaldan azərbaycan dilinə tərcümə etmiş və həmin tərcümə kitab halında Bakıda 1978-ci ildə nəşr edilmişdir. Tərcümə Əhməd Cavadın tərcüməçilik xidmətində xüsusi yer tutur.

Milli, dini genosidə qarşı mübarizə aparanlardan biri Əhməd Cavad olmuşdur. Ona görə də onu hamıdan çox təqib ediblər, xalq düşməni, müsavat şairi anlamına tuşlanan birinci zərbələr ona dəyib. Üç dəfə həbs olunub, üç oğlunu kaloniyaya, həyat yoldaşını sürgünə göndəriblər. Şəxsiyyətə sitayiş dövrünün zorakılığına məruz qalan Əhməd Cavad haqsız olaraq 1937-ci il repressiyasının qurbanı olmuş, dəhşətli işgəncələrə məruz qalmış və güllələnmiş, heç qəbri də yadigar qalmamışdır. Dağüstü park Şəhidlər Xiyabanına çevrildiyi gün Əhməd Cavadın məzarı tapılıb.

Əhməd Cavad poeziyaya milli şair kimi xidmət edib, torpaqda şəhid kimi uyuyur, məzarlığa şəhid kimi sakin olub. O, bu ilahi haqqı öz əməlləri ilə qazanmışdır.

1958-ci ildə bəraət almış və “Şeirlər” adlı kitabı çap olunmuşdur.