Psixologiya

Shaxsning uz-uzini himoya qilish vositalari
Uz vaktida Xindistonning tanikli siyosiy arbobi Maxatma Gandi shunday yozgan ekan: “Men uyimning darvoza va eshiklarini markam berkitib u tira olmayman. Chunki unga toza havo kirib turishi kerak. Va shu barobarida eshik va derazalarimdan kirayotgan xavo dovul bulib, xonadonimni agdar-tuntar qilib, uzimni yiqitib tashlashini ham xoxlamayman”. Bu suzlarni bugungi informatsion xurujlar va turli xil ma’lumotlarping turli yullar bilan mamlakatimizga, umuman, boshka mamlakatlarga xam kirib kelib, u yoki bu mintakada asrlar mobaypida shakllangan kadriyatlar, urf-odatlar, e’tikod shakllariga va tarbiya uslublariga salbiy yoki ijobiy ta’siri jarayonlari ma’nosida kullash xam mumkin. Zero, dunyoga yuz ochgan, yoshlari dunyo tillarini bemalol egallab, “internetomaniya” kasaliga chalinish arafasida turgan Uzbekistonga xam yaxshi, xam yomon ta’sirlar, xurujlar mavjudligi sharoitida shaxsning uzini-uzi psixologik jixatdan salbiy ta’sirotlardan ximoya kila olish imkoniyatlarini kengaytirish eng dolzarb muammolardan biridir. Jaxon xamjamiyatining mustakil Uzbekistonni tan olishi, davlatimizning keng tashki siyosiy va tashki iktisodiy faoliyati uzbek xalkining ma’naviy kadriyatlari va imkoniyatlari tikla- nishiga, uzini boshka xalklar oilasidagi tula xukukli millat sifatida anglab yetishiga keng imkon yaratmovda. Tobora kengayib borayotgan xapkaro alokalar jaxon madaniyatini yanada chukurrok bilish, umuminsoniy kadriyatlardan baxramand bulish uchun kulay zamin yaratmovdaki, bu uz navbatida uzbek xalkining turli faoliyat soxalaridagi iste’dodi rivojlanishiga, uning tadbir- korlik va kirishimlilik, bir necha chet tillarni va kompyuter texnologiyalarini tez urganib olish kabi iktidorini ruyobga chikishiga, xorij mamlakatlarga borish, ular bilan alokalar urnatish, dunyo standartlari buyicha oliy ukuv yurtlarida taxsil olish imkonini berdi. Bunday alokalarning kengayishi xakikiy ma’naviy va madaniy kadriyatlarni munosib baxolash imkonini berdi. Xrzirgi yoshlar xam, ularning ota-onalari xam uchragan kinoni kurib, duch kelgan maza-matrasi yuk kitoblarni ukib ketayotgani yuk- Ataylab yurtimizga olib kelinayotgan garbning sun’iylashtirilgan san’a- tidan, “keng iste’mol”dagi madaniyatidan norozilik xalkimizda bor. Bunday maxsulotning ilgarigi “man etilgan ne’mat”ga xos “lazzati”, jozibadorligi deyarli kolmagan. X,03irgi kunda xorijning madaniy kadriyatlaridan foydapanishga ancha jiddiy va tanlab yondashish extiyoji kuchayib bormovda. Lekin ochik ommaviy axborot vositalari orkali tinimsiz ma’lumotlar kuyulib kelayot- gan sharoitda aynan xali ongi shakllanib ulgurmagan farzand- larimiz uchun taxdid xam, ataylab uyushtirilayotgan mafkuraviy tajovuzlar xam bor. Shunday sharoitda Prezidentimiz Islom Karimovning fikr- lari biz uchun axamiyatlidir: “Eng muximi, kalbimizda gururimiz, bilagimizda kuchimiz bor ekan,biz tinchlikni ximoya kilishga, unga xavf solayotgan kuchlarga karshi kurashishga, kaddimizni tik tutib, boshimizni baland kutarib yashashga dodirmiz. Bizni durditmodchi bulayotgan galamislar shuni bilib duysinki, biz dech kimga bosh egmaganmiz va dech kachon bosh egmaymiz. Bunda bizga milliy goyamiz va mafkura goyaviy tayanch va asos buladi (2001 yil 10 oktabr).
Zero, milliy mafkura xaldning madsad-muddaolarini ifoda- laydi, tarix sinovlaridan utishda uning rudini kutarib, suyanch va tayanch buladi, shu millat, shu jamiyat duch keladigan kuplab xayotiy va ma’naviy muammolarga javob izlaydi. U insonga fadat moddiy boyliklar va ne’matlar uchun emas, avvalo, Allod taolo ato etgan akl-zakovat, iymon-e’tidod tufayli yuksak ma’naviyatga erishish uchun intilib yashash lozimligini anglatadigan, bu murakkab va tadlikali dunyoda uning tarakkiyot yulini yoritib beradi. Istidlol mafkurasi kupmillatli Uzbekistan xalkining ezgu goyasi - ozod va obod Vatan, erkin va farovon dayot barpo etish yulidagi asriy orzu-intilishlari, dayotiy ideallarini uzida aks ettiradi.
Xalqni buyuk kelajak va ulugvor madsadlar sari birlashti- rish, mamlakatimizda yashaydigan, millati, tili va dinidan kagi nazar, dar bir fukaroning yagona Vatan baxt-saodati uchun doimo mas’uliyat sezib yashashiga chorlash, ajdodlarimizning bebado merosi, milliy kadriyat va an’analarimizga munosib bulishiga erishish, yuksak fazilatli va komil insonlarni tarbiyalash, ularni yaratuvchilik ishlariga da’vat kilish, shu mukaddas zamin uchun fidoiylikni dayot mezoniga aylantirish - milliy istidlol mafkurasining bosh madsadidir. Ochid axborot kommunikatsiya vositalari ordali insonning axborot taxdidlarini badolashi va xavfsizlikni ta’minlash imkoniyatlari, turli mafkuraviy taxdidlardan shaxsning danday yullar bilan sadlanishi mumkinligi xususida mutaxassislar tur- licha fikr bildiradilar.
Ijtimoiy psixologiya ushbu masalaga oydinlik kiritish uchuy avvalo egotsentrizm tushunchasining ma’nosida diddatni daratpdi. Egotsentrizm suzi lotincha “ego” - men va “centrum” - doira markazi suzlaridan olingan. Ma’nosi o`z fikr-uylari, manfaatlari doirasida qotib qolgan insonning atrof-mudit va odamlarga oid uz bilimlari va uzgalarga munosabatini uzgartira olmasliklarini bildiradi. Psixologiyada egotsentrizmning bir gurlarga bilishga oid, adlodiy va kommunikativ egotsentrizmlar fardlana- di. Oxirgisi — boshdalarga biror xil ma’lumog bormt jaraynida ularning fikri bilan disoblashmaslik, ularni msnsnmaslikda namoyon buladi. Nazarimizda, zamonaviy informatsion xurujlar- ning mualliflarida aynan shu kabi egotsentrizm kuzatiladi va ular uzlariga uxshash fakat uz manfaatinigina kuzlaydigan avlod ongini kamrab olishga xarakat kiladi. Shuning uchun xam shaxsga psixologik ximoya zarur. Psixologik ximoya bulishi uchun shaxsda mustatsil fikr bulishi lozim. Demak, ochik axborotlar taxdidi sharoitida yoshlarni tugri yashashga, vatanparvar va insonparvar bulishga, erkin fikrli bu- lishga urgatish orkdli ularda mafkuraviy immunitetni tarbiya- lash eng dolzarb vazifalardir. Zero, urgatish bir tomonlama jarayon bulmay, u “pedagog-tarbiyalanuvchi” mulokoti tizimida kuproq; tarbiyalanuvchining fazilatlariga boglik. Bunday mu- rakkab ishni tashkil etishda xar bir ijtimoiy toifa yoki shaxsning individual psixologik xususiyatlarini inobat olish zarurati ijtimoiy psixologiyada isbotlangan. Masalan, agar ukuvchi yoki talabalarni yaxlit gurux deb oladigan bulsak, ularning barchasi bilan bir vaktda, bir xil effekt bilan ishlash va shu orkali ularning mustakil tafakkurini usgirish, soglom e’ti- kodini tarbiyalashning ilojisi yuk- Ikkinchidan, bir gurux talaba yoki ukuvchi uchun makbul va samarali deb xisoblangan uslubni boshkasida xam aynan joriy etishga urinish bunday sharoitlarda teskari samara berishi mumkin. Shuning uchun ijtimoiy psixologiya shaxsning ijtimoiy-psixologik tayziklar- dan kutulish yullariga alokador konuniyatlarni urganadi.