R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

di. K lonal-defisit im m unologik tolerantlik (klonal deletsiya) organizm nin g o'z an- 
tigen larin i tanib, ularga reaktsiyako'rsata oladigan T va B-lim fotsitlar bo'lm agan 
yoki u lar faolligini yo'qotib qo'ygan m ah ald a yuzaga chiqadi. O rgan izm ning o'z 
to'qim alari antigenlariga reaktsiya ko'rsata oladigan p oten sial lim fotsitlar em ­
b rion al rivojlan ish d av rid a tim u sd a yo'q qilib yuboriladi, deb taxm in qilinadi. 
B iro q , voyaga yetgan so g'lo m o d am d a o'z antigenlari, ju m lad an tireoglobulin, 
kollagen , D N K , m ielin uchun turli retseptorlari bo'lgan B-lim fotsitlar topiladi.
Im m u n itetga q o d ir hujayralar faolligini susaytirib qo'yadigan yana b osh qa 
m exan izm ham bor. M an a shu m exan izm supressor immunologik tolerantlik p ay ­
d o bo'lishiga olib b orad i, bu tolerantlikda T su pressorlar m u h im aham iyat kasb 
etadi. M a’lum ki, T su p ressorlar T xelperlar va antitelolarni ishlab ch iqaradigan 
V h u jayralarnin g faolligini su saytirib qo'yadi. Shunday qilib, T su pressorlar ham
geterologik antigenlarga, ham organ izm o'z to'qim alari antigen lariga bo'ladigan 
im m u n javobni idora etib, rostlab boradi.
D em ak, organ izm o'z antigen lariga im m unologik tolerantlik vu ju dga kelishi- 
d a ikkita aso siy m exanizm ah am iyatga ega: 1) lim foid to q im an in g rivojlanish 
jaray o n id a organ izm o'z antigen lariga nisbatan reaktsiyaga kirish a oladigan h u ­
jay ralar klon in in g yo'qolib ketishi v a 2) autoreaktiv hujayralarni T supressorlar 
su saytirib qo'yishi.

---

M a’lum ki, autoantitelolar paydo bo'lishi uchun zaru r shart T -xelperlar bilan 
B-hujayralar o rtasid ag i o'zaro tasirdir. T -supressorlar T xelp erlam i susaytirib 
qo‘ygan m ah alda bu reaktsiya yuzaga chiqm aydi, dem ak, autoan titelolar ham
h osil bo'lm aydi. «O 'ziga qarshi» im m unologik tolerantlikni ta’m in lab beradigan
m exanizm larnin g buzilishi autoim m un kasalliklar kelib ch iqish in in g sabablari- 
dan biridir. B u n d a im m unitetga q o d ir hujayralar «tran splan tat xo'jayin ga q ar­
sh i» m exanizm i bo'yicha organizm to'qim asini zararlashga yord am beradi. Bu 
im m u n o lo gik tolerantlikni quyidagi holatlarda yengish m um kin:
— oqsil strukturalari antigen xossalarining o'zgartirishi. A utoan tigen deter- 
m inantlarni tashuvchi aso s shaklan o'zgarishga uchraydigan sh aroitlarda ularni 
tolerantm as T-xelperlar k loni ham taniy oladigan bo'lib qoladi. B u xelperlar gap- 
tenospetsifik B-hujayralar bilan o z a ro ta sir qilib, autoantitelolar hosil bo'lishini 
jonlantiradi. A utoantigen bilan dori m oddalar yoki m ik roorgan izm lar k o m ­
pleksi hosil bo'lganida determ inant tashuvchi aso s o'zgarishi m u m kin . M asalan , 
m a’lum b ir dori m o d d alar organizm ga yuborilgan ida b osh lan ad igan autoim m un
gem olitik anem iya shu do rilar ta’sirid a induksiyalan adigan eritrotsitlar yuzasi- 
ning alteratsiyaga u chrashiga bog'liq. Kollagen sin gari autoan tigenn ing qism an
parchalanishi (degradatsiyasi) yangi determ inant tashuvchilari p ayd o bo'lishiga 
olib kelishi m um kin. Biriktiruvchi to'qim a tuzilishining sh u tariq a aynab k e­
tishiga lizo som a ferm entlari yoki ba’zi m ikroorganizm lar, m asalan , streptokokk 
ajratib ch iqaradigan ferm entlar (gialuronidaza) sabab bo‘la oladi.
— immunologik tolerantlikningyengilish hodisasi m ik roorgan izm lar antigen­
lari bilan m ak roo rgan izm antigenlarining ch atish m a reaktsiyasi m ah alid a ham
kuzatilishi m um kin. M ikroblarn in g m akroo rgan izm d a yash ash ga m oslashib 
borish jarayon ida sh u m ikroblardan talaygin asida xo'jalarin in g antigenlariga 
o'xshab ketadigan antigenlar paydo bo'lgan. Shu m u n o sabat bilan m ikroblar­
n in g antigenlari organ izm n in g o'z antigenlarini tashuvchilari va infeksiya qo'z­
g'atuvchilari antigenlari bilan chatishm a reaktsiyaga kirish a oladigan antitelolar 
hosil bo'lishiga olib boruvchi im m un javobni yuzaga chiqarishi m u m kin . A na 
shunday h ollard a antigen organizm o'z to'qim alarini zararlay olish xu su siyatiga 
ega b o lib qoladi. M asalan , streptokokk infeksiyasi b o sh d an kechirilgan dan ke­
yin yurakning revm atizm ga aloqad or zararlanishi antitelolarning streptokokk 
M protein antigeni (gapten tariqasidagi antigen) bilan ham , y u rak m u sk u l tolalari 
sarkolem m asin ing antigenlari bilan ham ch atish m a reaktsiyaga kirishishiga 
bog'liq. Yo'g'on ich ak shilliq p ard asi h am da ichak tayoqchasi ba’zi sh tam m larida 
u m um iy antigenlar bo lgan ligid an yarali kolit paydo bo'lishida ham xu dd i ana 
shunday m exanizm aham iyatga ega;
— immun jav o b idora yetilishining buzilishi ham im m u n o lo gik tolerantlikni 
yengishga yo'l ochadigan m uhim om ildir. C hunonchi, autoreaktiv B-hujayralar 
faolligini tizginlab, nazorat qilib boruvchi T su pressorlar fun ktsional iayoqa- 
tining susayib ketishi autoantitelolar hosil bo'lishiga olib keladi. Id ora etuvchi

---

m exan izm larn in g bu zilishi lim fokin lar sekretsiyasining izdan ch iqishiga yoki 
an tiidiopatik antitelolar paydo bo'lishiga bog‘liq bo'lishi m um kin. Lim fokinlar 
yo'q m ah allard a m ak rofaglar jon lan m ayd i, T-xelperlar esa interleykin-1 v a 2 
larn i ekspresslash layoqatini yo'qotib qo'yadi, m o d om ik i shunday ekan, T va B- 
lim fotsitlarn ing sen sibillan ish h o d isalari bo'lm aydi.
A utoim m un kasalliklarin in g kelib chiqishida irsiy om illarnin g katta a h a ­
m iyati b o r deb h isoblan adi. Y uqorida aytib o'tilganidek, H L A kom pleksinin g 
В qism id a im m u n jav o b n i belgilab beradigan genlar (Ir genlar) joylashgandir. 
M a’lu m lr genlar organ izm n in g o'z antigenlariga qarshi im m u n javob yuzaga 
kelib ch iqishiga olib keladi deb taxm in qilinadi. Shu m u nosabat bilan lggen larga 
ega bo'lgan kish ilar autoim m un kasalliklarga m oyil bo'lishadi. Irsiy o'zgarishlar 
b orligi tufayli autoantitelolar ishlab chiqaruvchi im m unitetga q o d ir hujayralar­
n in g ta’qiqlan gan deb atalm ish klonlari ishga tushadi deb ham kuzatiladi. Irsiy 
o'zgarishlar aham iyati borligini tasd iq lab beradigan m isollar tariqasid a oilaviy 
revm atizm , sistem a qizil yuchirigi, autoim m un gem olitik anem iya va au toim ­
m u n tireoidit h o d isalari ko'rsatib o'tiladi. Bunda autoim m un kasalliklarga irsiy 
yo'l bilan yuzaga kelgan m oyillik atrofdagi m uhitning kasallikka olib b o ra olad i­
gan h ar xil om illari tasiri ostid a kasallik paydo bo'lishiga olib keladi. M an a shu 
om illar o rasid a v iru slar alohida o'rinda turadi.
A utoim m un reaktsiyalarnin g paydo bo'lishida viru slar aham iyati borligi bir 
qan ch a kuzatuvlar bilan tasdiqlan adi. Birinichidan, buyrak zararlangan m a ­
hallarda buyrak to'qim alarida to'planib boradigan im m un kom plekslarda v i­
ru s antigenlari topiladi. Ikkinichidan, viruslar autoantigenlarni tashuvchilarni 
o'zgartirib qo'yishi va shu yo'l bilan T hujayralarni ishtirok ettirm asligi m um kin. 
B ir tom o n d an , p ayd o bo'ladigan tolerantm as T-xelperlar B-hujayralarni faol- 
lashtiradi. Ikkinchi tom on d an , v iru slar T-supressorlarga tasir ko'rsatib, ularni 
inaktiv holatga keltirishi m u m kin. U chinichidan, ba’zi viru slarn in g genom i xo'ja 
hu jayralarining D N K si tuzilishiga qo'shilib olib, lim fotsitlarning so m atik mu- 
tatsiyasiga sabab bo'ladi. N atijada organizm nin g o'z to'qim alari bilan bo'ladigan 
im m u n o lo gik reaktsiyalarda ishtirok eta oladigan lim foid hujayralar kloni yuza­
g a keladi.
A utoim m un k asallik lar patogen ezining ba’zi jihatlarin i ko'zdan kechirib 
chiqdik, endi shu kasallik lar gu ru h in in g patologik anatom iyasi, im m unologik 
va klin ik tom onlarini oVganishga o'tamiz.
S IS T E M A Q IZ IL Y U G IR IG I (V O L C H A N K A SI)