R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik



Yüklə 12,15 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə217/240
tarix11.11.2023
ölçüsü12,15 Mb.
#131960
1   ...   213   214   215   216   217   218   219   220   ...   240
Patologik-anatomiya.-Darslik.-1-Qism

Kesson kasalligi yuqori bosim sharoitida ishlab turgan kishilar tezgina nor­
m al bosim sharoitiga o'tib qolganida boshlanadigan kasallikdir. B u n d a qon va 
to'qim alarda erigan ortiqcha azot o p k a orqali ch iqib ketishga u lgurm aydi va 
to'qimalar, lim fa tugunlari h am d a qon tom irlarida to'planib b o rad ig an pufakcha- 
lar hosil qiladi. N atijada g az em boliyasi boshlanib, q o n aylanishi izdan ch iqadi 
va to'qim alar ishem iyadan zararlanadi. K esson kasalligi g'aw o slar, ko'prik, to'gon 
qurish m aq sadida su v o stid a ishlovchi kishilarda kuzatiladi.
P a to lo g ik an ato m iy asi. O d am shu kasallikdan q isq a m u d d at ichida o'lib 
qolgan hollarda m urda qotish i kuchli ifodalangan bo'ladi, teri osti kletchatka- 
sid a gaz to'planib qolgani tufayli terid a kripitatsiya qayd qilinadi, b ad an terisi 
m arm ardek bo'lib turadi, asfiksiya zorayib borgani m u n o sabati bilan qon su yuq 
bo'ladi, k o p gin a organlarda kripitatsiya aniqlanadi.
M ikroskop bilan tekshirib ko'rilganida kengayib ketgan o'ng yurak bo'shliq- 
lari, toj tom irlari, pastki kovak vena, o'pka, b osh v a o rq a m iya tom irlari, jigar, 
taloq, ingichka ichak tom irlarid a gaz pufakchalari to'planib qolgan i ko'zga tash ­
lanadi. Q on aylanishida yuzaga kelgan ozgarish lar b arch a organ va to q im alard a 
anem iya boshlanib, distrofik jarayon lar avj olib bo rish ig a sabab bo'ladi.
Yuqori bosim u zoq ta’sir o'tkazib turgan bo'lsa, uzu n n aysim on suyaklar, a so ­
san, oyoq suyaklarida qon aylanishi izdan chiqadi. N atijad a suyak to'qim asining 
ba’zi joylari yum shab, skleroz zon asi bilan o'ralib qolad i, aseptik n ekroz b o sh ­
lanib ikkilam chi osteom iyelit paydo bo'lib b orad i. T o gay lar atrofiyasi, defor- 
m atsiyalovchi osteoartroz va artrit kuzatiladi.
K O R X O N A L A R D A G I S H O V Q IN TA’ S IR ID A N PA YD O
B O 'L A D IG A N K A S A L L IK L A R
Shovqin ko'p bo'ladigan korxon alarda ishlovchi qozonchilar, parchinlovchi- 
lar va b osh q a m u taxassislard a uchraydigan shovqin k asalligid a aso siy o'zgarishlar 
eshituv organida ro'y beradi.
P a to lo g ik an ato m iy asi. C h ig'an oq nervining periferik bo'lim ida sp iral tu- 
gu n n in g n erv hujayralari, m ielinli n erv tolalarida distrofiya tu sid a bo'ladigan 
ozgarish lar topiladi. C h ig'anoqnin g h am m a o ram larid ag i sp iral (K ortiev) or- 
gan n in g atrofiyalanishi karlikka olib boradi. E shituv n ervida va vestibulyar 
nervning uchki apparatida o'zgarishlar topilm aydi. Eshituv suyakchalarining 
bo'g'im lari yaxshi harakatlanm aydigan bo'lib qoladi. Ju d a qattiq sh ovqin va to- 
vu sh lar bo'lib turadigan sh aroitda ish lash da kortiev organ n in g ancha zararlanib, 
halok b o lib ketishi, q u loq n og' o ra pardalari yirtilib, qu loqd an qon kelishi k u ­
zatiladi.


E L E K T R O M A G N IT T O 'L Q IN L A R I TA’S IR IG A A L O Q A D O R
K A S A L L IK L A R
R adiolokatsiya, radionavigatsiya, radioastronom iya, radiom eteorologiya, 
rad io aloqalari, rad io eshittirishlari, televideniye va fizioterapiya sohalarida 
h ar xil d iap azon d agi elektrom agnit to'lqinlari, ayniqsa, u ltraq isqa, qisq a va o'ta 
yu q ori ch astotali rad io to'lqinlaridan foydalanish keng rasm bo'lgan. Elektro­
m agn it to'lqinlari tasirid an birdan o‘lib qolish hollari tasvir etilgan em as, shu 
sab ab d an kam q u w a td a g i elektrom agn it to'lqinlari u zoq ta sir etgan ida ro‘y be- 
rad igan o'zgarishlar: jin siy bezlar, n erv va yurak tom irlar sistem asida bo'ladigan, 
klin ika am aliyotida ko'proq ah am iyatga ega. G ip o talam u sd a su praoptik va para- 
ventrikulyar yadrolar neyronlarining neyrosekretor faoliyati buzilganidan darak 
beruvch i o'zgarishlar topiladi. M iok ard d a kardiom iotsitlarda boshlangan yog' 
distrofiyasi ko'zga tashlanadi. K o'riladigan alterativ ho disalarn in g darajasi bilan 
elektrom agn it rad io to'lqinlarining uzunligi o'rtasida bog'lan ish borligi aniqlan ­
gan: to'lqin n ech og‘liq uzun bo'lsa, o'zgarishlar sh un ch alik sezilarli bo'ladi.
IO N L A S H T IR U V C H I N U R L A R TA’S IR I O S T ID A K E L IB
C H IQ A D IG A N K A S A L L IK L A R
D iag n o stik a v a davo m aq sad larid a qo'llaniladigan radioaktiv izotoplar, rent- 
gen v a gam m a-apparatlar, sh un in gdek atom elektr stansiyalari v a dengiz ham da 
su vosti k em alari atom dvigatellarining reaktorlari ionlashtiruvchi nur m anbalari 
bo'lishi m u m kin. In son kosm ik fazo d a ham radiatsiyaga duch kelib qolishi 
m u m kin.
Ionlashtiruvchi nurlar, ya’ni ionlashtiruvchi radiatsiya turli doirada: hujayra, 
to'qim a, organ lar d o irasid a va yaxlit organizm d o irasid a ta sir ko'rsata oladi.
B u radiatsiyaning yaxlit organ izm ga tasir ko'rsatgan hollarda nur kasalligi 
b osh lan ad i. N u rn in g hujayraga ta sir m exanizm ini tushuntirib berishga urinadi- 
gan ikkita n azariya bor. U larn in g b iriga muvofiq, hujayraning zararlanishi ion ­
lashtiruvch i n urn in g hujayra hayoti uchun m uhim bo'lgan ayrim m olekulalarga, 
ju m la d a n D N K g a to g'rid an -to 'gn ta sir o'tkazishiga bog'liq. Lekin hujayradagi 
b o sh q a m olekulalar, ferm entlar, hujayra m em bran asi ham b u n d a alteratsiyaga 
uchraydi. Ikkinchi n azariyaga m uvofiq, radiatsiya, hujayra ichidagi suvning ra- 
diolizis yo'li bilan parchalanish i n atijasida hosil bo'ladigan erkin radikallar orqali 
p atogen tasir ko'rsatadi. Bu radikallar hujayraning hayoti uchun zarur tarkibiy 
qism lari bilan o'zaro tasirg ak irish ib , hujayrani n ekrozgach a borad igan darajada 
zararlaydi.
H ujayraning ionlashtiruvchi radiatsiyadan zararlanish darajasi talaygina 
om illarga, ju m ladan : 1) radiatsiya d o zasi, 2) n urn ing qan day tezlik bilan va q an ­
day ch uqurlikka o'tib borishi, 3) ionlanish zichligi, 4) hujayraning nurga sez- 
girligi, 5) hujayraning reparatsiyalan ish layoqatiga bog'liq.


Наг xil turdagi nurlar turlicha chuqurlikka tushib b o rad i v a turlich a zichlikda 
ionlanishga sabab bo'ladi. C hunonchi, gam m a-nurlar, rentgen nurlari ham m a- 
dan chuqur o‘tib borish x o ssasig a eg a bo‘lsa, alfa v a beta n urlarn in g chuqurlikka 
kirib b orish xususiyati ju d a kam , lekin bular to q im alarn i ju d a katta zichlikda 
ionlashtiradi.
Ionlashtiruvchi n ur ta’siri ostid a hujayrada n ospetsifik stru ktura о zgarishlari 
ro‘y beradi. H ujayraning yadro si ham , sitoplazm asi ham alteratsiyaga uchraydi. 
A w alig a hujayra bo'rtib, sitoplazm asi vakuollashadi, m itoxon driylari giper- 
trofiyalanadi, en doplazm atik retikulum b o rtib ch iqadi v a bo‘laklarga bo‘linib 
ketadi. K eyinchalik yadro ham b o rtib , vakuollashadi, k ariopik n oz yoki kari- 
oreksis hodisalari ro‘y beradi. K atta dozadagi ionlashtiruvchi n ur b ir yo‘la ta’sir 
ko'rsatganida yoki bu n ur u zo q m u dd at takror-takror ta’sir o'tkazib tu rgan ida si- 
toplazm atik m em bran a bilan yadro m em bran asi destru ksiyaga uchraydi. T om ir­
lar ham shikastlanadi. Tom irlarda ro'y beradigan yengil o'zgarishlar ju m lasiga 
tom irlarn in g kengayishi va keyin endoteliysi hujayralarining bo'rtib, vakuol- 
lanishi, hattoki butunlay destru ksiyaga uchrashi kiradi. B irm un cha kuchli nur 
ta’sir o'tkazganida tom irlar yorilib, trom boz boshlanadi, devorlarid a fibroz p ay­
d o bo‘lib, tom irlar yo‘li torayib qoladi. U larning atrofidagi biriktiruvchi to q im a 
sklerozga uchraydi. N atijad a parenxim atoz h ujayralarnin g oziqlan ish i izdan 
chiqadi, b u n arsa u larn ing atrofiyaga uchrab, halok bo'lishiga olib keladi.
H ujayraning genetik app arati ham alteratsiyaga uchraydi, ion lash tiru ­
vchi n urn ing onkogen va m utagen ta’sir k o rsatish i aso san sh u n ga bog'liq. 
Ionlashtiruvchi radiatsiyaning onkogen xossalari ro y o b g a ch iq ish id a h u jayra­
larning n ur ta’siriga qan chalik sezgirligi m uhim aham iyatga ega. Q o n yaratish 
toqim asin in g b osh hujayralari, ingichka ichak epiteliysi, m oyaklar epiteliysi, 
tuxu m d on lar follikulyar epiteliysining hujayralari n ur ta’siriga h am m ad an k o ra
k o p ro q sezgir bo'ladi. Shu m u n o sabat bilan radiatsiya ta’siridan keyin h am m adan
ilgari bosh lan adigan p atologik jarayonlar, leykozlar, lim fom alar, sem inom alar, 
disgerm in om alar, granulyoz hujayrali rakdir. B ad an terisi va ortiqlari epiteliysi 
hujayralari, ogiz bo‘shlig‘i, hiqildoqn in g k o p qavatli yassi epiteliysi, q o vu q ep i­
teliysi, qizilo'ngach epiteliysi, m e’dan in g bez epiteliysi ham n isbatan ju d a sezgir 
tuzilm alar qatoriga kiradi. B u n d ay tuzilm alardan kelib ch iqadigan o'sm alar (teri, 
hiqildoq, qizilon gach , qovuqn in g yassi hujayrali raki, m e’d a aden o karsin om asi) 
nur ta’sirid an keyingi b ir m uncha kechki m uddatlarda paydo bo'ladi. M u sku l h u ­
jayralari, gan glioz hujayralar ionlashtiruvchi n ur ta’siriga h am m ad an k o ra kam
sezgirdir, bu lard a rabd om iosarko m a, leyom iosarkom a, gan glion evrom a paydo 
bo'lishi m um kin.
Turli organ larn in g yakka o'zi nur ta’siriga u ch ragan ida ham , ay n iq sa ular io n ­
lashtiruvchi nurlarga har xil darajad a sezgir to'qim alardan tuzilgan bo'lsa, h ar xil 
tip dagi reaktsiyalar boshlanadi. C hunonchi, qon yaratuvchi va lim foid toqim a, 
gonadalar, o'pka, m e’da-ichak yo'li nur tasiriga yu q ori darajad a sezgirdir. Katta 
yoshli o d am n in g badan terisi, n erv sistem asi o rta c h a darajad a se zgir bo'ladi.


lon lashtiruvchi n u r b ad an terisiga ta’sir o'tkazganida 2 — 3 soatd an keyinoq teri­
d a eritem a boshlanib, 2— 3 haftadan s o n g ju d a avjiga chiqadi. Bir oy va bu ndan
ко ra ko'proq vaqtd an keyin rad iatsion derm atit bosh lan ad i (giperpigm entatsiya, 
depigm en tatsiya, teleangiektaziya, atrofiya), bir necha oy va yillardan keyin 
so ch lar tok ilib , terid a yaralar paydo bo'ladi. B irm uncha kechki m uddatlarda 
y assi hujayrali rak hosil bo'ladi.
Q on yaratish siste m asid a n ur tasirid an keyin b ir necha so at o'tishi bilan lim- 
fopen iya bosh lan adi, 5 — 10 kun ga kelib neytropeniya, trom botsitopeniya yuzaga 
keladi. 3— 4 haftadan keyin anem iya kuzatiladi. T aloq v a lim fa tugunlari buj- 
m ayib qoladi. Jin siy b ezlar nur tasirig a uchraganida u lard a 2 — 3 haftadan keyin 
o'zgarishlar ro'y beradi, bu lar granulyoz hujayralar, sp erm atogon iy va sperm a- 
tositlarn in g d e stru k siy aga uch rash idan iborat bo'ladi. O 'pkaga n ur ta’sir etganida 
resp irator distress sin d ro m bosh lanib (bir necha soatd an so'ng), 2— 3 haftaga 
borib interstisial fibroz bosh lan adi, kapiUarlarda trom boz paydo bo'ladi.
lon lashtiruvchi n u r ichaknin g biror segm entiga ta sir qilgan ida bir necha 
k un dan keyin u n d a giperem iya boshlanib, 5— 10 kunlari shilliq p ard ad a y a ra ­
lar p ayd o bo'ladi. Bir n ech a h aftadan tortib, bir necha oygacha bo'lgan m uddat 
ich ida fibroz boshlanib, ich ak yo'li torayib qoladi.
lon lashtiruvchi n urlar yo‘1 qo'yiladigan m iqdordan k attaroq dozalarda umu- 
m an organ izm ga ta sir etishi n atijasid a nur kasalligi deb ataladigan klinik sin ­
d ro m bosh lan adi. D av o m aq sad larid a lonlashtiruvchi n ur tasiriga tushirilgan 
k asallard a, sh un in gdek rentgenolog v a radiologlarda san oatda ionlashtiruvchi 
n ur m an balari bilan ishlovchi kish ilarda nurdan zararlanish ning u m um iy va 
m ah alliy ko'rinishlari kuzatilishi m u m kin. N ur kasalligi baxtsiz h odisalar n ati­
ja sid a ham bosh lan ish i m u m kin, m asalan , Chernobil atom stan siyasida falokat 
ro'y bergan ida, N ag asak i va X iro sim ad a atom bom balari p ortlatilganida ana 
sh u n d ay bo'lgan edi.
Shuni y o d d a tutish kerakki, ionlashtiruvchi nur butun organ izm ga ta’sir q il­
gan id a, bu n ur k ich ik roq d ozalard a — 200—300 rad m iq d o rid a bo'lganida ham
n u r kasalligi bosh lan ish i m um kin.
P a to lo g ik a n a to m iy a si. Ionlashtiruvchi n ur tasirid an yu zaga keladigan 
stru k tu ra o'zgarishlarin ing tabiati va darajasi shu n urn in g dozasiga, qancha 
m u d d at ta’sir qilib turgan iga v a to'qim alarning bu n urga n ech og'liq sezuvchan- 
ligiga bog* liq. M asalan , nurga sezgir toqim alard a n ur ta sir etib turgan vaqtning 
o'zida yoki q isq a yash irin davrdan keyin o'zgarishlar, chunonchi, n ur tasiridan
bo'ladigan kuyuk yaralar (barvaqt bosh lan adigan asoratlar) paydo bo'lishi m u m ­
kin. K echki m u d d atlard a m a’lum beradigan asoratlar b ir necha oy yoki yillardan 
keyin boshlanish i m u m kin. U larn in g asosida tom irlar, ayniqsa m ikrosirkula- 
tor o'zanning zararlanish i, toksem iya, innervatsiya, regeneratsiyaning buzilishi 
autoim m un jarayon larn in g avj olib borish i yotadi.
O 'tkir nur k asalligid a barch a organ va to'qim alar zararlansada, bu k asal­
likn in g uchta aso siy tu ri tafovut qilin adi: 1) kom ikka aloqad or turi, 2) m e’da- 

Yüklə 12,15 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   213   214   215   216   217   218   219   220   ...   240




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin