R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

otkazad igan kanserogenlar (bevosita tasir etuvchi m oddalar); 2 ) f a o l metabolit- 
lar hosil qilish jaray o n id a bilvosita tasir korsatuvchi kanserogenlar. B ularning 
birinch i gu ru h iga alkillovchi m o d d alar: dim etilsulfat, sik lofosfam id v a bosh qa- 
lar kiradi. Ikkinchi gu ru h n i: geterosiklik arom atik u glevod oro dlar (m asalan , 
ben zantrasen , 3 m etilholantren), arom atik am inlar, (2-n aftilam in , benzidin, 
2-asetilam m ofluoren), ba’zi o’sim likiar va m ikroblar hayot faoliyati m ah su lotlari 
(aflatoksin B, betel va b osh qalar) tashkil etadi. N itrozam in , nikel, xro m , insektit- 
sid lar va bo sh q alar ham shu gru p p ag a kiradi.
T o g rid a n -to g n tasir o'tkazadigan kanserogen lar kan serogen lik kuchi sust 
bo'lishi bilan ta’riflanadi. Lekin ular doim diqqat m ark azid a turishi kerak, chunki 
ularning b azilari leykem iyalar, lim fom alar, X o jkin kasalligi, tu xu m d on rakiga 
davo qilishda ishlatiladigan xim ioterapevtik p rep aratlar (alkillovchi m o ddalar) 
dir.
Ikkinchi gu ru h ga m an su b kanserogen m o d d alar prok an sero gen lar deb, hosil 
bo'ladigan m etabolitlar esa aso siy kanserogen lar deb ataladi. Faollashuv, ya’ni ak- 
tivatsiya jarayon ida onkogen m o ddalarn in g h am m asi sezilarli d arajad a elektrofil 
xossalarn i kasb etadi va hujayralar m akrom olekulalarining nukleofil m arkazlari 
(D N K , R N K va hujayra oqsitiari) bilan o'zaro tasirg a kirish a olad igan bo'lib q o ­
ladi.
Ikkinchi gu ru hga m an sub en g ko'p tarqalgan kim yoviy k an sero gen — ben- 
zantrasendir, u tananing qaysi jo y iga ta’sir qilm asin , o'sha jo y d a o'sm a h o sil qila 
oladi (bad an terisiga surtilganida teri rakini, teri o stig a yuborilgan ida fibrosar- 
kom ani). Shu guruhnin g o'zidagi bilvosita tasir o'tkazadigan kan sero gen lar qa- 
toriga arom atik am in lar va azobo'yoqlar kiradi. M asalan , beta-naftilam in ning 
q o vu q raki paydo bo'lishida aham iyati borligi aniqlan gan, an ilin bo'yoqlari bi~ 
lan ishlaydigan ishchilar orasid a q o vu q raki kasalliginin g k o p ro q uchrab turishi 
sh un dan dalolat beradi. Yana b ir arom atik am in — ben zid in tab ob atd a ko'zdan 
yashirin qon oqayotganligini aniqlash uchun ishlatiladi. K o'pgin a arom atik 
am in lar va azo b o y o q lar jigard a sitoxrom P-450 bilan m etabo iizm ga kirishib, 
kanserogen larga aylanadi va gepatosellular rak paydo bo'lish iga sab ab bo'lishi 
m um kin.
A spergiliuslar qatoriga kiradigan, g a lla donlari va yon g'oqlarda o'sadigan 
ba’zi turdagi zam burug* lar ishlab chiqaruvchi aflatoksin B l kan sero gen m o d d a 
bo'lishi m um kin. Shu bilan birga m asalliq bu zam burug' bilan nechog'lik k o p if-

---

lo slan gan bo'lsa, jig a r raki sh un ch alik ko'p uchrashi aniqlangan (A frikan in g b< 
jo ylarid a). Ayni v aq td a aflatoksin B1 ning kokanserogen yoki im m u n o d ep r 
san t tariqasid a qay tariq a tasir ko‘rsatish i h ali aniq em as.
Kimyoviy kanserogenlar tasirin in g m exanizm i. Kim yoviy kanserogenlar 
ularn ing ta sir m exan izm in i o rg a n ish kanserogenezning fun dam en tal asoslar: 
m uayyan h issa qo'shdi. H ozir kim yoviy kanserogen lardan ju d a kopchiligin i 
m utagen ta’sirga eg a ekan ligi an iqlan gan , ya’ni ular on kogen larni va onkogen* 
g a qarsh ilik ko'rsatadigan gen lar {su p re sso r genlar) m u tatsiyasiga sabab bo‘li; 
m u m kin.
K im yoviy kan sero gen lar ta’sirid a D N K n in g zararlanishi h am ish a ham o‘si 
p ay d o bo'lishiga o lib boraverm ayd i, chunki D N K hujayra ferm entlari ta’siri 
ba’zan asliga kelib q o lad i. Shu m u n o sab at bilan D N K d a irsiy n u q son bo'lsa, fat 
ana sh un day paytda atrofdagi m uhitning n oqulay om illari, m asalan , ultra1 
n afsh a nurlar va m a’lu m kim yoviy birik m alar ta’sirida o'sm a paydo bo‘lish xa 
ortadi.
O nkogen ez m exan izm i tabiatan ikki fazalidir. Shu tushunchaga muvof 
on kogen ezn in g birin ch i fazasi m u tatsiya natijasida so m atik hujayradan o‘st 
hujayrasi paydo bo'lishi, ya’ni inisiasiyadir. Ikkinchi fa z a s i qo‘shim cha koka 
serogen om illar (p rom otorlar) ta’siri ostid a o sm a m u rtagi v a o'sm aning с 
rivojlanib borish i, ya’ni prom osiyadin buning n atijasida onkogen ta’sir kucha) 
b orad i. M asalan , tajrib a hayvonlari terisiga o'sm a paydo bo'lishi uchun kifc 
qilm aydigan d o zad a 3, 4-benzpiren su rish keyinchalik bu hayvonlarga krot 
m oyi (p rom otor) ta’sir ettirilgan taqd ird agin a o'sm a p ayd o bo'lishiga olib kela
B u n d a p ro m o to rlarn in g o‘zi m utagen xossalarga eg a b olm ay d i. Prom otor 
ta’sir m exan izm in in g a so sid a b osh q a m exanizm lar yotadi, C hunonchi, bir qa 
ch a p rom otorlar ba’zi hujayralarda o‘sish om illari sintezini kuchaytiradi. M 
tatsiyalangan h u jayralarnin g kan sero gen lar ta’siridan keyin o'sish om iliga mu 
toj b o lm asligi, proliferatsiyan i susaytirib qo y ad igan ekstrasellyulyar xabarlai 
qabul qilm asligi ham aniqlan gan. Shularning ham m asi hujayralar proliferate^ 
sin i kuchaytiradi.
M avjud n uqtai n azarlarga m uvofiq, hujayralar proliferatsiyasining faollash 
vi m utagenez, d em ak , hujayralarnin g o sm a hujayralariga aylanish ehtimol; 
osh irad igan jid d iy om il b o lib h isoblan adi. M asalan , endom etriyn in g patoloj; 
giperplaziyasi, gepatotsitlar su ru n kali ravishda zararlanaverganida ular faollij 
ning kuchayishi ak sari sh u organ larda rak paydo bo'lishiga olib boradi.
H ar b ir o s m a m u rtagi о z о sm a hujayralari klonini berish m um kin. Kanser 
gen m o d d an in g ta’siri ko-kan serogen bilan q u w atlan ib borm aydigan bo'lsa, m 
lignizatsiyalanm aydigan hujayralar o zin in g asl holiga kelishi m um kinligi tajri 
yo'li bilan isbotlangan,
O sm a n in g o'sib, rivojlanib b orish i kim yoviy kanserogen ning tabiatiga, m i 
dori, ya’ni d o zasig a va n e ch o g lik u zoq tasir qilgan iga bog'liq. M asalan, kucl 
onkogen m o d d alar birm u ncha q isq a vaqt ichida o'sm a paydo qiladi v a anc 
xavfli o'sm aga sab ab bo'ladi. K anserogen m o d d an in g og'irligi, shakli, yuza

---

nech og'lik tasir o'tkaza olishi h am ah am iyatga ega. M asalan, kim yoviy k; 
rogen kukunsim on sh aklda bo'lsa, tajrib ad a u p lastin kalar k o rin ish id a be 
m ah ald agiga qaragan da ko'proq h o llard a o'sm alarga sabab bo'ladi.
R A D 1A T SIO N K A N S E R O G E N E Z
K anserogen om illar orasid a turli n u rlar — qu yosh n urlari, rentgen nu 
atom y ad ro si p arch alan gan ida ajralib ch iq ad igan zarralar, radion u klidlar m
o r in tutadi. K obalt, nikel v a rad ioaktiv gazlarga boy ru d a kovlab oluvchi is 
larda o'pka rakining ko'p uchrab turishi a n a sh un in g yorqin isbotidir. B u n d 
yo'l qo'yiladigan dozalardan katta m iq d o rd ag i alfa-zarrach alarn ing o d am
y o llarig a u zo q m uddat ta’sir o'tkazishi to g'risid a b o rm o q d a. M etald agi } 
darzlarni aniqlash uchun rentgenografiya u su lidan foydalan ad igan m etallu 
zavodlari xod im lari va rentgenologlar qo'i b arm o q larid a paydo b o 'lad ig an ' 
ga alo q ad o r rak h am shu qatorga kiradi.
Radiy kanserogenligi birinchi m arta so a tso z zav o d lam in g siferblatni bez 
chi ishchilarida an iqlan gan edi: radioaktiv m oddiisi bo'lgan nozik cho'tka* 
og'izga solib ho'Hash od am larn in g su yaklarida sh u m o d d a top lan ib bori 
olib kelar, sh un in g n atijasida osteogen sark o m alar p ayd o bo'lar edi.
Q uyosh n urlarinin g u zoq ta’sir etib turishi bilan teri raki, bazal hujayra 
va m elanom a o'rtasid a bog'lan ish borligi aniqlan gan.
X irosim a v a N agasak i, sh uningdek C hernobil sh ah arlarin in g qayg'uli 
basi leykozlar, qalqo n sim on bez, sut bezi, o p k a, yo'g'on ichak o'sm alarining 
chiqishida ionlashtiruvchi nurlar rol o'ynashini ko'rsatib turibdi.