R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

ti) o'zgarishi bilan birga davom etadi. O rgan izm da qon n in g taqsim lan ish i ham
o'zgarib qoladi, n atijada organlarn in g qon bilan ta’m in lan ishi va funktsiyalari 
o'rtasidagi m uvofiqlik buziladi.
Butun organizm doirasid a qon aylanishining izdan chiqishi yurak v a tom ir- 
lardagi funktsional va struktura o'zgarishlariga (yurak va tom irlar yetish m ovchi­
ligi), o p k a, nerv sistem asidagi fun ktsional va struktura o'zgarishlariga b og'liq 
bo‘ladi, sh ok qonn in g reologik x ossalari o'zgarib qolgan vaq tlard a h am qon 
aylanishi kuzatiladi. Yurak yetishmovchiligiga: en dokarditlar (en d ok ardn in g 
aksari revm atizm tufayli yallig'lanishi), m iokarditlar (infektsion va revm atik 
m iokarditlar), m iokard infarkti sabab bo'la oladi. Tomirlar yetishmovchiligi peri- 
ferik arteriyalar funktsiyasi bu zilganida tom irlar m otorikasi o'zgarib qo lgan ida 
(tom irlar yo'lining funktsional kengayishi yoki torayib qolish i), tom irlar d e­
vorid a struktura o'zgarishlari (arterioskleroz, ateroskleroz) boshlanish i, tom irlar 
devorining butunlay yoki qism an tiqilib qolishi (trom boz, em boliya) n atijasida 
yuzaga keladi.
Q on aylanishining um um iy izdan chiqishi aylanib yuruvchi qon h ajm in i 
belgilab beradigan venalar sig'diruvchanlik funktsiyasining buzilishiga va kapil­
larlar devori funktsiyasining aynashiga (bu n arsa transkapillar m o d d alar al- 
m ashinuvida o'zgarishlar ro'y berish iga olib keladi) alo q ad o r bo'lishi m um kin. 
M asalan, shok m ah alida organ izm dagi aylanib yurgan qon h ajm i keskin ka- 
m ayadi. B u venoz qonn in g y urakka qaytib kelishi kam ayishiga, dem ak, arterial 
bosim n in g p asayishiga olib keladi.
Q on ning fizik xossalari o'zgarib qolganida, xu su san q o n yopishqoqligi 
ortib, u quyuq tortib qolgan paytlarda (an gidrem iyada), O siyo vabosi, bolalarda 
bo'ladigan o'tkir dispepsiyalar, ba’zi m oddalardan, m asalan , fosgen v a difosgen- 
dan zaharlangan m ah allarda h am qon aylanishining um um an izdan chiqishi k u ­
zatiladi. Q on yopishqoqligin ing ortish i kapillarlarda qon oq ish i susayib, hattoki 
to'xtab qolishiga (stazga) ham olib boradiki, bu n arsa o'z navbatida, to q im alar 
oziqlanishi izdan chiqib, nekroz bosh lanish iga sabab bo'ladi.
O p k a kasalliklari m u nosabati bilan qon aylanishlarining u m um iy buzilishi 
har xil sabablarga aloqad or pnevm osklerozlar, o'pkada bosh lan gan su ru nkali 
yallig'lanish jarayonlari sil m ah alida kuzatiladi.
Q on aylanishining um um iy buzilishida quyidagilar m a’lum aham iyatga ega:
1) vegetativ n erv sistem asi faoliyatining izdan chiqishi, 2) ichki sekretsiya b e z ­
lari funktsiyasining buzilishi, 3) organizm da biologik faol m o d d alar (adrenalin, 
vazopressin, tiroksin va b osh qalar) sintezi va alm ashinuvi buzilishi (bunin g n ati­
ja sid a periferik tom irlar devori tonusi o'zgarib, um um iy periferik arterial b o sim
ko'tariladi yoki pasayib ketadi).

---

Q on aylanishi u m um an buzilganida kom pen sator jarayon lar boshlanadi, 
b u larn i ikki turga bo'lish m um kin: 1) tuzilish o'zgarishlari bilan b irga davom et- 
m ayd igan fun ktsional kom pen satsiya (m asalan , um um iy arterial bosim ko'taril- 
g an id a m iokard qisqarish larinin g kuchayishi); 2) yurak tom irlar sistem asining 
qan day bo'lm asin biror bo‘lim ida ro‘y beradigan struktura ozgarish lariga alo­
q ad o r kom pen satsiya (m asalan , gipertoniya kasalligida tom irlarning gipertrofi- 
yaga uchrashi, aorta q o p q o g i stenozida chap qorinch a m iokard id a gipertrofiya 
bosh lan ish i an a sh unday k om pen satsiya ju m lasiga kiradi).
B irinchi h old a qon aylanishidagi u yoki bu xildagi o'zgarishlar bata- 
m o m barh am topadi, ikkinchi h old a struktura o‘zgarishlari kom pensatsiya 
m e x an izm larin m g ishi yaxsh ilanish iga yordam beradi, xolos. M asalan, m it­
ral q o p q o q yetishm ovchiligida qon n in g bir qism i chap yurak bo‘lm asiga qay- 
tib keladi. B u n d a sh u bo'lm a bo‘sh lig‘ining kengayishi tabiatan kom p en sa­
tor b o la d i. K eyinchalik yurak chap bo'lm asi bo‘shlig‘ining yanada kengayishi 
yurak m u sku li uchun qo'shim cha zo'r kelishiga sabab bo'ladi, chunki yurak 
b o sh lig 'in in g ko'ndalang kesim i kattalash ganida m iok ard kerakli darajada b o ­
sim hosil qilish uchun k u ch liroq qisq arish g a m ajb u r bo'ladi. Bu m iokard ning 
gip ertro fiy alan ish iga olib keladi. B o lm a bo'shlig'ining kengayishda davom eti­
sh i m iok ard n in g qon bilan tam in lan ish i yom onlashuviga sabab bo'ladi, buning 
n atijasida y u rak qisqarishlari zaiflashib boradi va yu rak faoliyatida dekom pen- 
satsiya holatlari boshlanadi. B unday sharoitlarda yurak qonni kichik qon ayla­
nish d o irasid an katta qon aylanish doirasiga va aksincha, haydab bera olm ay 
qoladi, n atijada venoz qon u m um an dim lanib boradi. Ayni vaqtda chap qo rin ­
cha yetishm ovchiligi ustun turgan bo'lsa, venoz qon ko'proq kichik qon aylanish 
do irasid a, o'ng qorinch a yetishm ovchiligida esa katta qon aylanish doirasida 
dim lan ib qoladi. O 'tkir yurak yetishm ovchiligi (m iokard infarkti, o'tkir yurak 
dekom p en satsiyasi) o'tkir venoz giperem iya boshlanishi bilan birga davom etadi.
Su run kali yu rak yetishm ovchiligi yuzaga kelishida uch davr tafovut qilinadi: 
I davri od am tinch turgan m ah alda gem odin am ika va organlarining funktsi- 
yalari aynim aydigan boshlang'ich davr, II davri — kichik va katta qon aylanish 
d o irasid a qon d im lan ish iga xos belgilar bilan tariflan adi, III davri distrofik davr 
bo'lib, gem od in am ika, m o d d alar alm ashinuvi va organlar funktsional holatining 
ko'p d arajad a buzilishi bilan ajralib turadi. Bu davr organlarda qaytm as struktura 
o'zgarishlari ro'y berish i bilan tariflan adi. Surunkali yurak yetishm ovchiligida 
barch a ichki organ larda venoz qon su ru nkasiga dim lan ib boradi.
P a to lo g ik a n a to m iy a si. V enoz q o n dim lanishi to'qim alarda gipoksiya b o sh ­
lanish iga olib keladi, sh un in g n atijasida organ va to'qim alarda quyidagi p a ­
tologik jarayon lar avj olib boradi: 1) plazm orragiya, 2) shish kelishi va q on quyi- 
lishi, 3) distrofiya va nekroz, 4) atrofiya, 5) organlarda boshlanadigan sklerotik 
o'zgarishlar.

---

Surunkali gipoksiyada organ larda biriktiruvchi to q im a o sib ketishi fib­
roblastlar tom onidan tropokollagen sintezlanib ch iqishining kuchayishiga 
bog'liqdir. B unda paren xim an ing halok b o lg an elem entlari o'rnida fibroz to q im a 
paydo bo'ladi, shuning n atijasida organ va toqim alar zich tortib, q attiqlash ib q o ­
ladi. Sianotik induratsiyaga aso san an a shu o'zgarishlar sabab bo'Jadi, b u n d ay in- 
duratsiyaning bosqichlarini qon dim lanib qolgan (m uskat) jig ar m iso lid a yaxshi 
kuzatib ch iqsa b o lad i.
Jigarda qon dim lanib qolishi, y an i jigarn in g m u sk atsim on ko'rinishga kiri- 
shi m exanizm ida ikki om il aham iyatga ega: 1) yurakd an otilib ch iqadigan qon 
m iqdori kam ayishi va arteriolalarn in g torayishi tufayli jigard a arteria q on aylan­
ishining kam ayishi; 2) o'ng yurak bo'lm asi bilan p astki k ovak ven ad a q on bosim i 
keskin kuchayib borishi n atijasida paydo bo'ladigan retrograd venoz dim lanish.
Venoz dim lanish h o d isasi jig a r b olak ch alarin in g m arkazida b o sh la­
nadi, bu n arsa sin usoidlar kengayib, qonga to'lib ketishiga olib keladi. Jigar 
bo'lakchalarining chetki tom on larida qon d im lan ish iga alo q ad o r ho disalar 
bo'lmaydi, shunga ko'ra bo'lakchalarning m arkazi to'q rangli, qora> chetlari esa 
och bo'lib ko'zga tashlanadi. Jigar kesm asi m uskat yon g'oqqa o'xshaydigan ola- 
bu la ko'rinishda bo'ladi (m uskatsim on jigar). V enoz q o n dim lan ishining davom
etib borishi qon quyilishiga, gepatotsitlar atrofiyaga uchrab, sentrolobular g e m ­
orragik nekrozlar boshlanish iga sabab bo'ladi. K eyinchalik biriktiruvchi to'qim a 
o'sib, jigard a m uskatsim on (yurakka aloqador) sirroz boshlanadi. M arkaziy v e­
nalar sklerozi h am qayd qilinadi.
M uskatsim on jig ar kattalashgan, qattiq, chetlari du m aloqlan gan bo'ladi. 
Rangi kulrang-sarg'ish tu sda bo'lib, to'q qizil rangli hol-holi b o r jo ylar ko'zga 
tashlanadi. M ik roskopd a tekshirib ko'rilganida jig ar bo'lakchalarining m arkaziy 
venasi v a sin usoidlari qonga to'lib, gepatotsitlarda atrofiya, destruksiya boshlan- 
gani topiladi. Jigar bo'lakchalarining chetki tom onlarida gepatotsitlar giperplazi- 
yasi va yog' distrofiyasi qayd qilinadi.
Surunkali venoz dim lan ish da gipoksiya kuchayib borish i m u n o sabati bilan 
o'pkada alveolalarga, alveolalar orasid agi to'siqlarga diapedez yo'li bilan ko'p 
joylarga qon quyilib, keyinchalik gem osideroz boshlanadi. A lveolalar orasid agi 
to'siqlar keyinchalik fibrozlanib, kapillarlari bitib ketadi (obliteratsiya), kichik 
qon aylanish do irasid a paydo bo'ladigan gipertoniya o'pka arteriyalari va arte- 
riolalari tobora ko'proq yogonlash ib borishiga olib keladi. A lveolalar orasidagi 
to'siqlar sklerozi shu to'siqlardagi gem osideroz bilan birga qo sh ilib, o'pkaning 
kulrang induratsiyaga u chrashiga asosiy sabab bo'ladi. O'pkaning q o n g ir in-