R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

bilan sil batsillasiga sensibillanib qolgan odam larda y u zaga chiqishi mumkin. Tu- 
berku lin n i teri o rasig a yubo rilgan ida yoki po'sti tirnalgan teriga tushirilganida 
8-12 so atd an keyin eritem a va zichlashish k o rin ish id agi javob reaktsiyasi ko'zga 
tash lan ad i va 2-7 kuni h am m ad an yu q ori darajaga yetadi. O rgan izm sezilarli d a ­
rajad a sensibillashib qolgan h o llard a qizarib chiqib zichlashib qo lgan jo y yuzasi 
2 sm d an ortiq bo'ladi va uning m ark azid a nekroz ko'zga tashlanadi.
M ik rosk opik yo'l bilan tekshirib ko'rilganida derm ad agi venulalardan 
sezilarli m iq d o rd a lim fotsitlar bilan m onotsitlar chiqib, p erivasku lar m uftalar 
h osil bo'lgani ko'zga tashlan adi. B u o'zgarishlar m ikrosirkulator o'zan tom irlari 
o'tkazuvchanligining en dotelialaro tirqishlar kengayib qolishi tufayli kuchayishi 
b ilan birga darom etadi, bu n arsa plazm orragiya boshlanib, derm a shishib qoli- 
sh iga v a fibrin to'planishiga sabab bo'ladi. Patologik jarayon avj olib borgan sari 
en doteliy hujayralari gipertrofiyalanib, soni ham ko'payib boradi. Sezilarli d ara­
ja d a sensibillan ish b o r hollarda endotelial hujayralar nekrozga uchraydi, bunda 
neytrofillar tobora ko'proq to'planib b orad i. A ntigen saqlan ib turadigan bo'lsa, 
m on on uk learlard an iborat dastlabki perivaskular infiltrat tom irlardan chiqqan- 
m o n otsitlarn in g epitelioid h u jayralariga aylanishi n atijasida 2-3 h afta davom ida 
gran ulyom a bilan alm ash in adi.
M arjo n d ek tuzilgan lim fotsitlar bilan o ralgan epitelioid hujayralar to'plam i 
gran ulyom a deb hisoblanadi. IV tip d agi otkazuvchanlikka xarakterli bo'lgan 
sh u n d ay yallig'lanish granulyom atoz yallig'lanish deb ataladi.
A sta-sekin yuzaga ch iqadigan o'ta sezuvchanlik reaktsiyasi organizm sil 
b atsillasiga birinch i b o r duch kelgan paytdayoq yuzaga ch iqadi (60-rasm ). C D 4 +

---

lim fotsitlar m akrofaglar y u zasid a joylashib olgan aso siy g isto sig‘ishuvchanlik 
kom pleksi II sin f antigenlari ishtirokida sil qo'zg'atuvchilari antigen ini tan ib o la ­
di. Sil m ikobakteriyalari o sh a m akrofaglarn in g ishtirokida fagotsidan adi. M ana 
shu sensibillanish jarayon i qon o q im id a necha-necha yillar saq lan ib b orad ig an
«xo tira» T hujayralari paydo bo'lishini tam inlaydi.
Infeksiyani bosh dan kechirgan od am larn in g terisi orasiga tuberkulin yubo- 
rilganida xotiran in g T hujayralari antigen bilan o'zaro tasirg a kirishib, faolla- 
sh adi (blast transform atsiya va proliferatsiyaga uchraydi). B u n arsa b iologik faol 
m o d d alar - har xil faollikka eg a bo'lgan lim fokin lar ajralish iga sabab bo'ladi. 
Lim fokinlar ju m lasiga quyidagilar kiradi:
- m akrofaglar m igratsiyasini b o g 'ib qo'yadigan (in gibirlaydigan) om il;
- neytrofillar, m onotsitlar va eozinofillar xem otak sisiga yo'l o c h ad igan om il;
- xu dd i b osh q a interferonlar sin gari v iru sga qarshi faollikka ega bo'l­
gan g am m a interferon (b u interferon m akrofaglarn i faollashtiruvchi va 
gistosig'ishuvchan lik aso siy kom pleksi II sinfi antigen larining h ar xil hujayra- 
larga, ju m lad an m akrofaglar, endotelial hujayralar va fibroblastlarga o'rnashib 
olishini kuchaytirib oluvchi om il bo'lib ham hisoblan adi);
60 -rasm . IV tip dagi o'ta sezuvchanlikda gran ulyom alar 
sh akllanish m exanizm i (K um ar V., 1992).

---

- h ar xil turdagi hujayralarni, ju m ladan V hujayralar v a tabiiy killerlar 
proliferatsiyasin i jonlantiruvch i interleykin-2;
- endotelial hujayralardan qon oq im in i tezlashtirib, lim fotsitlar va m onotsit­
lar em igratsiyasin i kuchaytiruvchi p rostasiklin ishlanib chiqishiga olib b o rad i­
gan T N F a va lim fotoksinlar;
- tom irlar devori o'tkazuvchanligini kuchaytiradigan vazofaol m oddalar. Bu- 
larn in g tabiati n om a’lum .
Lim fok in larn in g p ayd o bo'lishi antigen va sensibillangan T-hujayralarning 
o'ziga x o s o'zaro ta’siriga b o g'liq ekanligiga qaram ay, lim fokin larning yuzaga 
ch iq aradigan ta’siri sp etsifik em as. M asalan , sil batsillasi bilan faol holga o'tgan 
m ak ro faglar faqat sil m ikobakteriyalariga qarshi ta’sir ko'rsatish bilan gina qol- 
may, b o sh q a bakteriyalarga ham qarshilik ko'rsata oladi.
A sta-sekinlik bilan yu zaga ch iqadigan shu o'ta sezuvchanlik reaktsiyasi o r­
gan izm n i m ikobakteriyalar, zam burug'lar, parazitlar sin gari qo'zg'atuvchilardan 
saqlovch i aso siy om ildir. O 'ta sezuvchanlik reaktsiyasining bu xili o'sm aga qarshi 
im m u n itet va to'qim alar sig'ish a olm asligi reaktsiyalari yuzaga kelishida ham
aham iyatga ega.
T - lim fo tsitla r g a b o g 'liq sitotoksiklik T-hujayralar kloni paydo bo'lishiga 
aloqad ord ir. Sito to ksik xu su siyatga ega bo'lgan shu hujayralar qatoriga o'zlari 
ham n ish on H u jayrani yo'q qila oladigan , sensibillangan C D 8 + hujayralar k i­
radi. Sitotoksik hujayralar bevosita hujayralarning yuzasid an jo y olgan asosiy 
gistosig'ish u vch an lik kom pleksi antigen iga qarshi ta’sir ko'rsatadi. U lar trans- 
p lan tatn in g ko'chib tush ib ketishida, organizm nin g virusli infeksiyalar va 
o'sm alarga ch idam li (rezistent) bo'lishida m uhim aham iyatga ega. H ujayraga 
viru s y u q q an id a shu hujayra y u zasid a joylashgan antigen H L A alteratsiyaga 
uchraydi. B u n in g n atijasid a shu H L A antigenlar n orm al H LA antigenlardan 
farq q ilad igan bo'lib b o rad i, m an a shu n arsa viru s yuqqan nishon-hujayralarni 
yo'qotishga q o d ir bo'lgan sitotok sik hujayralar kloni h osil bo'lishiga yo‘1 ochadi. 
Infeksiya yuq qan hujayralarnin g u lardagi virus replikatsiyasi b osh lan m asid an
ilgari lizisga uchrashi infeksiyaning batam om yo'qolib ketishiga olib keladi.
Sitotoksik hu jayralar sitolitik ta’sirin i yuzaga ch iqaradigan bo'lishi uchun T- 
hu jayralar retseptori y o rd am id a a w a l o‘z nishonini tanib, ajratib olishi kerak, 
ana sh u n dan keyin sitotok sik hujayralar nishon-hujayra bilan m ah kam aloqaga 
kirishadi. L izisni bosh lash to'g‘risid agi xabar tez orad a, k om plem ent jarayon ga 
qo'sh ilm asdan turib yetib keladi. N ishon-hujayra lizisga uchrashi bilan sitotok­
sik hu jayralar yana erkin harakatlan ishga qo dir bo'lib qoladiki, shu n arsa unga 
b o sh q a n ishon hu jayralarni ham yana yo'q qilib borish ga im kon beradi. Sitotok­
sik h u jayralarnin g sitolitik ta’siri antigenga nisbatan ju d a o'ziga xos, ya’ni sp etsi­
fik bo'ladi.

---

T R A N S P L A N T A T N IN G K O ‘C H I B T U S H IS H I
Rivojlanish m exanizm i Transplantatning ko'chib tushishi, hozirgi fikrlarga 
m uvofiq, ko'p bosqich larn i o‘z ichiga oladigan h ad d an tash q ari m u rakkab ja r a ­
yon b o lib , uning o'zaro b o g la n g a n uch tarkibiy qism i tafovut qilinadi: 1) koch ib 
tushish induksiyasi, chunki yot transplantat transplan tatsion im m u n javob b o sh ­
lanish iga sabab bo'ladi; 2) transplan tatga javo ban b osh lan ad igan im m u n reak- 
tsiya; 3) koch ib tushishga oid yallig'lanish reaktsiyasi va yallig'lanish ga aloqad or 
im m u n javobn in g id o ra etilishi.