R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

tabiatan im m unitetga alo q ad o r zararlanishi; autoim m un kasalliklar; immunitet 
tanqisligi k asalliklari va sindrom lari.
T O ‘Q IM A L A R N IN G T A B IA T A N IM M U N IT E T G A
A L O Q A D O R A L T E R A T SIY A SI
Tabiatan en dogen yoki ekzogen antigenlar ta’sir ko'rsatganida yuzaga 
ch iqadigan im m u n reaktsiya h im oya xarakteriga ega bo'lish bilan gina qol- 
m asligi m u m kin. Ayni v aq td a r o y beradigan gu m oral yoki hujayra reaktsiyasi 
to q im alarn in g sh ikastlanish iga sabab bo'ladi. M an a sh un day hollarda bu xildagi 
im m u n reaktsiyalarni o‘ta sezuvchanlik reaktsiyalari deb aytiladi. T oqim alarni 
sh ikastlay oladigan ana shu xild agi im m u n reakskyani yuzaga ch iqarishga qo dir 
antigenlar ekzogen, gom ologik va autologik bo'lishi m um kin.
A trofdagi m u hitdan o'tadigan ekzogen antigenlarni aniqlab olish bir qad ar 
oson , sh un ga ko'ra u larn i b atam o m ajratib qo yib, o'ta sezuvchanlik reaktsiyasi 
yuzaga chiqishi uchun yo'l b erm aslik m um kin. M asalan , tabiatan allergik pol- 
linozlar, dorilarga alo q ad o r allergik reaktsiyalar sh ular jum lasidandir.
Gom ologik antigenlar tufayli paydo bo'lgan sh ikastlar individium lar o'rtasida 
genetik v a antigen tafovutlar bo'lishiga bog'liqdir. O dam ga to g'ri kelm aydigan 
qon quyib qo'yilganida y u zaga kelib chiqadigan reaktsiyalar toqim alarn in g g o ­
m o logik antigen dan sh ikastlan ish iga m iso l bo'la oladi.
A utologik antigenlar autoim m un tabiatli talaygina k asalliklar bosh lan ish i­
g a sabab bo'ladi, bu k asalliklar organizm nin g o‘z antigenlariga qarshi im m un
reaktsiya bosh lan ish i tufayli kelib chiqadi.
To'qim alar sh ikastlanish i im m u n m exanizm larining turlicha bo'lishiga asos- 
lanib turib, o'ta sezuvchan lik reaktsiyalarining to rt toifasi yoki tipi tafovut qili­
nadi.

---

— I tipdagi reaktsiyalar m ah alida im m un javo b tom irlar o‘tkazuvchanligi va 
silliq m uskul hujayralariga ta’sir ko'rsatadigan vazo fao l am in lar va lipid m edia- 
torlar ajralib chiqishiga olib boradi.
— II tipdagi o‘ ta sezuvchanlik reaksiyalari p ay tid a yuzaga keladigan gu m oral 
antigenlar hujayralarning sh ikastlanish ida bevosita ishtirok etib, u larn ing fago- 
tsitar yoki lizisga m oyilligini kuchaytiradi.
— 
Ill tip im m unokom pleks kasallikdir, b u n d a gum oralantitelola- 
lar antigenni biriktirib olib, kom plem entni faollashtiradi. Shuning n atijasida 
to'qim alarni sh ikastlantiradigan neytrofil enzim lari v a b osh q a toksik m o d d alar 
(m asalan , kislorod m etabolitlari) ajralib chiqadi.
— 
O'ta sezuvchanlik reaktsiyalarin ingIV tipi to'qim alarning sensibillangan 
leykotsitlar ta’sirid a shikastlanishi bilan tariflan adi.
0 ‘TA S E Z U V C H A N L IK R E A K S IY A S IN IN G B IR IN C H I T IP I
0 ‘ta sezuvchanlik reaktsiyalarining birinchi tipi (anafilaktik tip) darhol yu zaga 
chiqadigan toifadagi o ta sezuvchanlik reaktsiyasidir, chunki kompleks antigen-an- 
titelolar sem iz hu jayralar bilan bazofillam ing y u z asig a birikkanida ju d a tez roy 
beradi (57-rasm ). B u reaktsiya patogen ezida E im m u n o glob u lin va C 5a h am da 
C 3 a kom plem ent qism lari aham iyatlidir. Shu kom p lem en t qism lari o'zlarining 
sem iz hujayralar m em bran asida joylash gan retsep torlar bilan birikkanda ishga 
tushadi: boshlang'ich va kechki bosqichlari tafovut qilin adi. Boshlan gich bosqi­
chi uchun tom irlar kengayishi, o'tkazuvchanligining kuchayishi, silliq m uskul- 
lar sp azm i xarakterlidir. U allergen tasir qilgan idan 5— 30 m in utdan keyin 
bosh lan adi va 60 m inut ichida so'nib boradi Kechki bosqichi 2 — 8 soatdan k e ­
yin boshlanib, qo sh im ch a antigen ta’sir qilm asa, b ir n ech a kun davom etadi. 
To'qim alarning eozinofillar, neytrofillar, bazofillar va m on otsitlar bilan ko‘p infil- 
trlanishi, sh uningdek shilliq p ard alar epitelial h u jayralarining zararlanishi bilan 
xarakterlanadi.
Birinchi tipdagi o‘ta sezuvchanlikning b o sh lan ish id a sem iz hujayralar bilan 
bazofillar asosiy o'rinda turadi. Sem iz hujayralar ko'm ikda ishlanib ch iqadi va 
to'qim alarda, aso san tom irlar, nervlar atrofida, subepitelial zon ada ken g tarqal- 
gan bo‘ladi. U larda biologik faol m ediatorlarni o‘ziga jo qilgan, an iq ko‘rinib tu ra­
digan sitoplazm atik d o n alar bor. Bazofillar q o n d a k am ro q bo'ladi, to'qim alarda 
topilm aydi. U larn in g sitop lazm asid a gran ulalar ju d a ko‘p. Sem iz hujayralar va 
bazofillar yuzida E im m u noglobulin uchun F s-retseptorlar bor. A llergen tasir 
qilgan ida B-hujayralardan T-xelperlar v a T -supressorlar ishtirokida E im m u n o ­
globulin hosil bo'lishi kuchayadi.
Im m unoglobulin E hujayralarning Fs-retseptorlari bilan birikkanida sem iz 
hujayralar va bazofillar faol holga keladi.
Im m unoglobulin E a w a l m olekulalarining F s qism i bilan bazofillar va sem iz 
hujayralar m em bran alarin in g yuzalariga birikadi. A m m o u larn ing faol m arkaz-

---

lari (F s-fragm en tlar) bo'shligicha qolaveradi va allergen bilan o'ziga x o s tarzda 
o'zaro ta sir qilishi m um kin. A llergen ikkinchi m arta kirganida u im m u n oglobu ­
lin E n in g h ujayralarga payvan dlan gan faol m arkazi bilan birikadi. B u n arsa bir 
qan ch a reaktsiyalar boshlanib, I tip d agi o'ta sezuvchaniik reaktsiyasining klinik 
b elgilarin i yuzaga chiqaruvchi b ir n ech a m ediatorlar ajralib chiqishiga olib b o ra­
di. H u jayralar yuzasiga payvan dlan gan im m u noglobulin E n in g chatishib biriki- 
sh i ikkita parallel va m u staqil jarayon bosh lanish iga sabab bo'luvchi m em brana 
xab arin i yuzaga chiqaradi.
57-rasm . I tip dagi o'ta sezuvchan liknin g rivojlanish m exanizm i (R oitt J., 1985).

---

Shu Jarayonlarn in g biri sem iz hujayralar degranulyatsiyaga uchrab, b irlam ­
chi m ediatorlar ajralib ch iqishiga olib boradi, ikkinchisi ikkilam chi m ediatorlar 
sintezi boshlanib, u larn ing ajralib chiqishiga sabab bo'ladi.
Sem iz hujayralarning do n alarida bo'ladigan birlam chi m ediatorlar ju m lasiga 
quyidagilar kiradi:
1) tom irlar o'tkazuvchanligi kuchayib, tom irlar kengayishiga, bron xlardagi 
silliq m uskullarning q isq arish iga v a shilim shiq ishlanib chiqishi kuchayishiga 
sabab bo'ladigan gistam in;
2) eozinofillar va neytrofillar xem otaksisiga olib b o rad ig an m o d d alar (o m il­
lar);
3) kom plem ent va kin inogen larn i parchalab, b o sh q a yallig'lanish m ediator- 
larini hosil qiluvchi neytral proteazalar.