O'tkir yallig'lanish va qo'zib qolgan surunkali yalliglan ish n in g asosiy m ah al
liy belgilari quyidagilardir: qizarish (rubor), tana haroratining kotarilishi, isitm a
chiqishi (color), shish kelishi (tum or), o griq bo'lishi (dolor), fun ktsiya buzilishi
(function leasa).
Q izarish va h arorat ko‘tarilishi tom irlar giperem iyasir bog'liq. Yallig'lanish
so h asid a barch a arteriolalar, venulalar, shuningdek h am m a kapillarlar, hat
toki zah irad a turganlari h am kengayib ketadi. B u larda q o n oq im i tezlashadi.
Y alliglan g an jo y shu m u n o sabat bilan qip-qizil tusga kiradi. Shu jo yd a harorat
ham ko'tariladi. Y irik m olekulali birikm alar parchalanib b orish i tufayli moleku-
lyar k on sen tratsiya ortish i n atijasida osm otik b o sim ko'tariladi.
H ar qan day yalliglan ish n in g do im iy y old o sh i ogriqdir. O g'riq paydo b o lish i
sezuvchi n ervlarn in g tasirlan ish i v a bosilib qolishiga bog'liqdir. Shu sababdan
ham tiqm achoqdek tig'iz tu rad igan to'qim alarda bosh lan gan yallig'lanish ja ra
yon lari ju d a kuchli og'riq bilan o'tadi, chunki bunday jo ylard agi hatto kichkina-
gin a yallig'lanish o ch o g'i ham n ervlarn ing ancha bosilib qolish iga sabab b o lad i.
M asalan , xasm o l m ah alida b a rm o q falangalari, p u lp asid a tish p ulpitida qattiq
o g r iq p ayd o b o lish i sh un ga m iso l bo1 la oladi.
Shish kelishi yallig'langan jo y so h asidagi tom irlar o'tkazuvchanligining
kuchayishiga bog'liqdir, sh un in g n atijasida shu jo yd a p lazm a suyuq qism lari,
sh un in gd ek qo n n in g shaklli elem entlari sizib chiqadi. Bunin g natijasida
to'qim ada yallig'lanish ekssu dati v a infiltrati paydo b o lad i.
O rgan yoki to'qim ada yallig'lanish boshlangan m ah allarda u larn ing funktsi-
yasi h am ish a buziladi, izdan chiqadi. Funksiyaning buzilishi ba’zan tabiatan m a
halliy bo'lishi v a organ izm ga unch a ta’sir o'tkazm asligi m u m kinligin i aytib o'tish
kerak, xolos. M asalan , q o l b arm o g 'id a yallig'lanish jarayon i b osh lan sa, faqat shu
b a rm o q funktsiyasi buziladi, xolos. Lekin endokard yoki m iok ard yalliglan ish ga
uchraydigan bo'lsa, u n d a yurak faoliyati buziladi va bu n arsa butun organ izm
n in g holatiga ta’sir qiladi.
Su run k ali yallig'lanish jarayon i q o zigan id a yuqorida aytib o'tilgan m ah al
liy sim p tom larn in g h am m asi — og'riq, shish, isitm a, qizarish va funktsiyalar-
ning buzilish h odisalari p ayd o b o lad i. Bu o'zgarishlar, xu d d i o'tkir yallig'lanish
m ah alid a b o lgan id ek , yallig'lanish jarayon i qaytgan sayin so'nib boradi. Biroq,
su ru n k ali y allig lan ish d a fun ktsiyada yuzaga kelgan o'zgarishlar birm u ncha vaqt
(bir necha oygacha) saqlan ib turishi m um kin. B undan tash qari, fibrozlovchi ja-
rayonning bir ko'rinishi tariqasida yallig'lanish o'chog'i zichlashib b orad i.
Yallig'lanishning u m um iy klin ik ko'rinishlari h am turlicha bo'lib, qo‘z-
g'atuvchining tabiati va virulentligiga, shun in gdek m akroo rgan izm n in g holatiga
bog'liqdir.
Yallig'lanishning eng xarakterli belgisi harorat kotarilib, isitm a chiqishidir. Bu
n arsa bakteriem iya hodisasiga, ya’ni qo'zg'atuvchining q o n o q im iga tush ib q o l
gan iga bog'liqdir. Isitm a chiqish m exanizm i to'la-to'kis an iqlan gan em as. B ak
teriya en dotoksini va leykotsitlardan ajralib ch iqadigan h am d a en dogen pirogen
m o d d a b o lib hisoblan adigan interleykin-1 ning giperterm iya m ediatorlari bo'lib
xizm at qilishi aniqlangan, xolos. Interleykin-1 oldin gi gip o talam u sd a prosta-
glandin lar sintezlanishiga sabab b o lib , isitm ani b osh lab b erad i deb taxm in qili
nadi. Isitm a tushiradigan dori preparatlari (m asalan , aspirin ) tasirin in g aso sid a
bu preparatlarn ing prostaglandin E g sintezini susaytirib qo'yishi yotadi. Ayni
v aq td a interleykin-1 hosil bo'lishi o'zgarm aydi.
Y allig'lanish (xoh o'tkir yallig'lanish, xoh qo'zib qo lgan su ru n kali yallig'lanish)
ning ikkinchi m uhim klin ik belgisi leykositozdir. O 'pka yallig'lanishi, y a n i zo-
tiljam , o'tkir appen disit va b osh q a yallig'lanish jarayon larin in g d iagn ostik asi
uchun an a shu m ezondan keng foydalaniladi. M asalan , o'tkir ap p en ditsit m a
halida lm m 3 d agi leykotsitlar (asosan neytrofillar) so n i oshib, 25 000 gach a
borish i m um kin. B a z i yallig'lanish jarayon lari leykem iyaga xarakterli bo'lgan
ju d a yu q ori (50 000 gacha) leykotsitoz bilan birga d av om etib b orad i. Leyke-
m o id reaktsiya deb ana shunday h odisalarni aytiladi. Yallig'lanish m ah alida
ko'riladigan leykotsitoz ko'm ikda leykositlar h osil bo'lishi kuchayib, u larn ing
p eriferik q o n ga chiqarilib turishiga bog'liqdir.
Yallig'lanish m ah alida m akrofaglar va faollashgan T-hujayralar alo h id a m o d
d a (koloniestim ullovchi om il) ishlab chiqaradi. Shu m o d d a ko'm ikdagi prekur-
sorlardan gran ulositlar tabaqalan ib chiqishini tezlashtiradi. Leykotsitoz zo‘rayib
borgan sayin periferik qo n ga ko'm ikdan hali yetilm agan leykotsitlar ham o'tishi
m u m kin. Yosh leykotsit shakUarining paydo bo'lishi ch apga surilish ro'y berga-
n ini ko'rsatadi.
Yallig'lanishning b a z i xillarida leykotsitoz bo'lm asligi ham m u m kin. M asalan ,
infektsion m ononukleoz, ko'k-yo'tal, tepki, qizilcha kasalliklari lim fotsitoz bilan
xarakterlanadi. Tabiatan allergiyaga b og'liq yallig'lanish reaktsiyalari (pichan
isitm asi, bron xial astm a) va parazitar kasalliklar eozinofiliya bilan birgalikda
davom etib boradi. B undan tashqari, yallig'lanishning b a z i xillarida aylanib
yurgan q o n d agi leykositlar m iqdori keskin kam ayib ketishi m u m kin. C h u n o n
chi, viruslar, rikketsiyalar va salm onellalar tufayli paydo bo'lgan infeksiyalarda,
sh uningdek protozoy kasalliklarida leykopeniya h o d isasi ko'riladi. Yallig'lanish
jarayon lari bir qan cha bosh qa klinik alom atlar bilan birga davom etib borish i
m u m kin, b o sh og'rishi, darm on qurishi, ishtaha pasayishi, u m um iy bo'shashish
shular ju m lasidan dir. M an a shu nospetsifik alom atlarnin g paydo bo'lishi aso san
tabiati hali aniqlan m agan gu m oral m o d d alar hosil b o iish ig a bog'liq deb taxm in
qilinadi.
P irovardida, yallig'lanish jarayon in in g o'tishiga n erv va gu m oral om illar
tasir qilin ishin i aytib o‘tish kerak. G orm on lardan gipofiz va bu yrak usti bezlari
p o stlo q m o d d asin in g gorm on lari h am m adan m uhim aham iyatga ega. Chunon-
chi, glu kokortikoidlar (kortizon va u ning unum lari), garchi bakteriosid tasiriga
eg a b o 'lm asa h am , yallig'lanish ga qarshi ta’sir o'tkazadi. G iperem iya, ekssuda-
tsiya, hu jayralar m igratsiyasi sin gari yallig'lanishga x o s hodisalarnin g borishi
shu go rm o n lar ta’siri ostid a to'xtalib qoladi. Bu n arsa sh un ga bog'liqki, glyuko-
kortikoid lar sem iz hujayralar faoliyatini susaytirib, ularni halok qiladi va shu
yo'l bilan yallig'lanish m ediatorlari bo'lm ish vazofaol am in lar hosil bo'lishiga
to'sqinlik qiladi. G ipofizn in g so m atotrop gorm on i, aldosteron, dezoksikor-
tikosteron, kortizon ga qaram a-q arsh i o'laroq, organ izm dagi yallig'lanish reaktsi-
yasini kuchaytiradi, lekin bu lar tasirin in g m exanizm i uncha aniq em as. Periferik
inn ervatsiyan in g buzilishi yallig'lanish jarayon ining su st o'tib, u zo q cho'zilishiga
olib keladi.
Yallig'lanishning organizm uchun aham iyati ju d a katta, chunki yallig'lanish
reaktsiyasi tufayli: 1) yallig'lanish o'chog'i cheklanib, patogen om il o'sha jo yd a qa-
m alib q o lad i, 2) leykodiapedez va fagotsitoz tufayli zararli m o d d alar yo'q qilin a
di, 3) zararlangan to q im a tuzilishi va funktsiyasi tiklanib, asliga kelishi m um kin.
Lekin sh aroit n oqu lay bo'lgan h o llard a turli asoratlar yuzaga kelishi m um kin.
Y allig'lanish o'chog'ida fibroz p ayd o bo'lgan hollarda: paren xim a bosilib qolib,
seroz p ard alar o rasid a bitish m alar p ayd o bo'lishi, bo'shliqlar (m asalan , perikard,
p levra bo'shliqlari) bitib ketishi m u m kin, bu n arsa yallig'lanishga uchragan o r
gan lar fun ktsiyasin i ancha izdan ch iqarib qo'ya oladi. O rgan izm ning him oya
kuchlari qo'zgatuvchini yengishga zaiflik qilib qolgan m ah allarda yallig'lanish
jarayon i tarqalib v a avj olib borib, organizm uchun ko'ngilsiz oqibatlarga olib
kelishi m u m kin.
Interstisial yallig'lanish va granulyom atozning klinik aham iyati bu h o d isa
larnin g qaysi jo y d a ro'y bergani va qan cha joyn i zararlantirganiga bog'liq. Bu
turdagi yallig'lanish jarayon larin in g skleroz va gialin ozga m oyil bo'lishi a lo
h ida aham iyat kasb etadi. C hunonchi, interstisial hujayra reaktsiyasi bilan
birga davom etib borad igan revm atik m iokardit asorat berib, kardiosklerozga
olib keladi. B u n d a yurakn ing o'tkazuvchi sistem asi bo'ylab boshlangan skleroz
y urak o'tkazuvchanligi izdan chiqib, yurak faoliyati to'xtab qolishiga olib boradi.
Z axm tufayli aorta zararlangan ida bosh lan adigan granulyom atoz anevrizm a
p aydo bo'lishiga va keyin uning yorilib, qon ketaverishidan od am n in g o'lib q o li
sh iga sabab bo'lishi m um kin. Silga aloq asi yoq sababd an buyrak usti bezlarida
bosh lan gan diffuz granulyom atoz bron za kasalligi (A ddison kasalligi) paydo
bo'lishiga olib b orad i.
G ran u lyom atoz yallig'lanish bosilib qolganidan keyin oradan bir necha oy
va yillar o'tgach yan a qaytalana oladi, bu narsa shu turdagi yallig'lanishga xos
xusuiyatdir.
V II Bob
IMMUNATOLOGIK JARAYONLAR
IM M U N SIST E M A
T O ‘Q IM A L A R N IN G TA BIA T A N
IM M U N IT E T G A A L O Q A D O R A L
T E R A T SIY A SI
O lta sezu v ch an lik re ak tsiy asin in g
b irin ch i tip i
O cta sezu v ch an lik re ak tsiy asin in g
ikk in ch i tip i
O lta sezu v ch an lik re ak tsiy asin in g
u ch in ch i tip i
0 ‘ta sezu v ch an lik re ak tsiy asin in g
to‘rtin ch i tip i
T R A N S P L A N T A T N IN G K O 'C H IB
T U S H IS H I
A U T O IM M U N K A S A L L IK L A R
S iste m a q iz il y u g irig i
R e v m a to id a rtrit
S iste m a sk le ro d e rm iy a si
T u g u n li p e ria rte riit
V egen er g ra n u ly o m a to zi
IM M U N IT E T T A N Q IS L IG I
H O L A T L A R I
B irla m c h ila ri
Ik k ilam ch ilari
T u rm u sh d a o r ttirilg a n im m u n ite t
ta n q is lig i sin d ro m i
IM M U N SIST E M A
O d am organizm ida hujayralardan iborat m u n tazam b ir sistem a borki, uning
vazifasi organizm ni u n ga yot m o d d alar — antigenlar tushish idan him oya qilish,
saq lash d ir (56-rasm ). A n a shu m o d d alar o z yo'lida b ir nechta to siq q a duch k e
ladi. Birinchi tosiq , badan terisi v a shilliq pardalar, keyin biriktiruvchi toqim a,
bir qancha organlar (taloq, lim fa tugunlari, ko'm ik, jig ar)n in g m onotsitar-m ak-
rofagal sistem asidir. Biroq, organizm nin g shu xild agi su st h im oyasi yetarli em as.
O rgan izm ning yot m o d d alar yoki antigenlarga q arsh i k urash ida tayanadigan
aso siy tayanchi im m u n reaktsiya deb atalm ish reaktsiyada, antigenlarni yem ira-
digan yoki neytrallab q o y ad ig an hujayralardir. D em ak , immun (hujayraviy va
Dostları ilə paylaş: |