R. R. Denktaşa bağışlayıram

Dostlarla görüş və yenİ tanışlıqlar
Qurultaylar, simpoziumlar, konqreslər yalnız elmi dəyərinə görə deyil, həm də ürəyin istədiyi insanlarla görüşüb, dərdləşmək imkanı verdiyinə görə həmişə məni özünə çəkir. Yenə də çoxdan görüşmədiyim Ahmet Gazioğlu ilə, Sivas Üniversitesinin hocaları Nazım Hikmet Pulat və Doğan Kaya ilə, İstanbuldan şair-araşdırıcı Tahir Kutsi Makalla, Ankaradan araşdırıcı Yaşar Kalafatla, Üsküpdən Hamdi Hasan bəylə və başqaları ilə görüşmək fürsəti buldum.

Qiyabi Tanıdığım Makedoniyalı şair Nusret Dişo Ülkü, Kosovalı şair Altay Suroy, Kayseridəki “Erciyez” dərgisinin baş yazarı Nevzat Türkten, Özbəkistanlı şair-araşdırıcı Tahir Kahhar və başqaları ilə də görüşüb dərdləşdik.

Konfrans günlərində təsadüfən bir süfrə arxasında əyləş­diyimiz Mehmet Tütüncü Azərbaycanla bağlı xeyli sual verdi. Azərbaycan, onun durumu ilə yaxından tanış olduğuna görə diqqətimizi çəkən bu gənc araşdırıcı, sən demə Hollandiyadakı


DAĞ yaxınlığında antik Salamis xarabalıqlarından bir görüntü.
SOTA-nın (Türkistan, Azerbaycan, Kırım, Kafkasya ve Sibirya Araştırma Merkezi) başkanı imiş. Əbülfəz Elçibəyə, Kamil Nərimanoğluna, Arif Rəhimoğluna, Ülvi Həkimova və başqa­larına salamını çatdırmağı xahiş etdi. Bakıya dönəndə onun tapşırığını yerinə yetirdim. Ülvi bəy isə məndən Mehmet Tütüncünün yaşını soruşanda təəccübləndim. Söhbətdən öyrəndim ki, Tütüncünün Ülvi bəylə şəxsi görüşləri olmayıb. İndiyədək yalnız internet vasitəsilə əlaqə saxlayıblar.

Mənimlə eyni bölümdə məruzəçi olan Macarıstan radiosunun Türk verilişləri redaksiyasının əməkdaşı Edit Tasnada xanımla söhbətlərim ürəyimi üzdü. Macarıstanın sosialist ölkəsi olmasına baxmayaraq bizdən nə qədər irəlidə olduğunu anladım. Edit xanım Macarıstan radiosunda Türk verilişləri redaksiyası yaranan gündən, Türkiyə və Kıbrıs haqqında qəzet və jurnallarda, kitablarda çap olunanların hamısının redaksiyanın kitabxanasında olduğunu, kartoteka tərtib edildiyini, sonralar isə bu kartotekanın bilgisayarın yaddaşına verildiyini söylədi. Elə redaksiyanın özündə bilgisayar arxasında əyləşməklə Kıbrıs haqqında istər qəzet-jurnallarda yazılanların, istərsə də efirdə səslənən verilişlərin mətnlərinin surətlərini əldə etmək mümkün olur.

Bizdə isə güvənc yerimiz sayılan M.F.Axundov adına kitabxanada Kıbrıs haqqında bir şey öyrənmək istəsən, gərək onlarla qəzet-jurnalı bir-bir səhifələyəsən. Hələ istədiyin qəzet-jurnalları tapa bilsən... Tapılanların da bir çoxunda səhifələr cırıldığından ayrı-ayrı mətnlər kəsilib götürüldüyündən, yararsız hala salınmışdır.



Gazimağusa qalasının güney bürcü üzərindən şəhərlə tanışlıq və müzakirə. Soldan: Dr.M.Önder, Ankaradakı Gazi Universitetindən

Prof.Dr.T.Onk və Ə.Şamil

Edit xanım bir məsələ üçün mənə lazım idi. Hələ tələbəlik illərində Əmin Abidin həyat və fəaliyyətini araşdıranda bir fakt diqqətimi çəkmişdi. Əli Şahbazov imzalı bir müəllif 1926-cı ildə İstanbuldan Tiflisdəki “Yeni fikir” qəzetinə göndərdiyi “İstanbul Universitetində azəri ədəbiyyatı” başlıqlı məqaləsində univer­sitetin son kursunda oxuyan Əmin Abidin altı cildlik “Azərbaycan Türklərinin ədəbiyyatı tarixi” adlı əsər yazdığını və bu əsərin son cildini diplom işi kimi müdafiə etdiyini yazır. Əli Şahbazov onu da göstərir ki, bu əsərin qısa xülasəsini gənc macar şərqşünası Margit Paulmacarcaya tərcümə edib.

Uzun illər bu tərcümənin çap olunub-olunmadığı və Margit Paulun taleyi ilə maraqlansam da, heç bir şey öyrənə bilməmişdim. Düşündüm ki, Edit Tasnada xanım bəlkə bu işdə mənə yardım edə bildi.

Kasımın 24-də Doğu Akdeniz Üniversitesinin Merkezi Ders­likler Salonunda konfransın təntənəli açılış törəni oldu. Kıbrıs Araştırmalar Merkezinin başkanı İsmail Bozkurt ötən konqresin nəticələri və ikinci konqresə hazırlıqla bağlı yığcam bir məruzə etdi. Onun ardınca kürsüyə çıxan rektor, Prof. Dr. Öçay Oral üniversitelerinin son illərdəki fəaliyyətləri haqqında dinləyicilərə bilgi verdi. Türkiyə Cümhuriyyətinin Lefkoşadakı böyük elçisi Ertuğrul Arıkan və başqa rəsmi şəxslər konqresə təbriklərini oxudular.

Konqresin toplantıları ayrı-ayrı salonlarda dəqiq cədvəllərə əməl edirdi. Ona görə də proqrama baxmaqla istədiyimiz salonda istədiyimiz məruzəni dinləyə bilirdik. Məruzələrin mətnləri gön­dərilərkən texniki qüsurlara yol verildiyindən, çap edə bilmədik­lərinə Təşkilat Komitəsinin üzvləri çox təəssüflənirdilər. Azərbaycan bilgisayarlarındakı latın qrafikalı əlifbamız uluslararası standartlara uyğunlaşdırılmadığından elektron-poçtla göndərdiyi­miz məruzələr oxuna bilməmişdi. Bu texniki qüsur ucbatından hətta özümüzlə apardığımız kompüter disketlərini belə orada açıb oxumaq mümkün olmadı.

Məruzələrin dinlənilməsinə, müzakirələrə, fasilələrə ciddi əməl edilirdi. Öncədən hazırlanmış proqram bir dəfə də olsun pozulmadı. Səhər yeməyini hotellərdə, günorta yeməyini universitetin yeməkxanalarında, axşam yeməyini isə tanınmış ictimai-siyasi xadimlərin restoranlarda təşkil etdikləri qonaqlıq­larda olurduq. Qonaqlıq verənlər sırasında TC böyük elçisi Ertuğrul Apakan, QKTC Cumhurbaşkanı Rauf Denktaş, QKTC Meclis Genel Sekreteri Füsun Aksun və başqaları vardı.

Rauf Denktaş verdiyi qonaqlıqda Kıbrıs problemlərinə aydınlıq gətirmək üçün Türkcə və ingiliscə bir nitq söylədi. Nitq çox maraqlı və etkiləyici olduğundan onu burada olduğu kimi verməyi qərara aldıq.

R.Denktaşın çəkdiyi Kıbrıs mənzərələri.

Rauf Denktaşın nitqi
Sayın müsafirlerimiz, baylar ve bayanlar, sayın aydınlarımız, sizleri Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyetinde görmeyimden memnunluk duyarım. Kongrede Kıbrısla ilgili çok deyerli meruzeler sunuldu. Bölgemizi gezip dolaştınız. Hepinizde bir memnunluk duyuyorum.

Bele zamanda ağır şeyler dile getirilmez, ama bizim hayatımız, hürriyetimiz, geleceyimiz - her şeyimiz Kıbrıs meselesinin anlaşılmasına bağlıdır. Onun için size çok kısa bir şekilde bir özet yapmak istiyorum. Kıbrıs meselesi en başda bir ahlak meselesidir. Uzun bir mücadileden sonra, karşılıklı kan akıtıldıktan sonra:

- Kıbrısı Yunan yapacağım!

- Hayır yapamazsın. Kıbrıs Türkdür, Türk kalacaktır.

- Hayır Yunan yapacağım!

- Yapamazsın!

Ve arada kan akıyor... Bunun arkasından ciddi bir anlaşma yapılıyor. Uluslararası bir anlaşma. Bu anlaşma diyor ki: “iki taraf da rahat etsin, korkusu kalmasın”. Kıbrısı Yunana bağlamak isteyi yasadışı yapılıyor. Rumlar korkuyor: “Türkler bu adayı taksim (bölmək, ayırmaq) edecek!” - diye Yunanlar endişe ediyor. Taksim de yasadışı!

Türklerin ise en böyük endişesi - Rumun idaresi altında yaşamak! “Türkler korkmasın, iki eşit insansınız, tarafsınız. Siyasi açıdan eşitsiniz, ayrı-ayrı seçimleriniz olacak. İki demokrasi vardır. Her iki tarafın seçdiyi insanlar bir araya geldiyinde, meşru (qanuni) hükumet var olacak”. Dolayısıyla tahahhüm edilme, sizleri idare edecek, hakkınızı yiyecek korkusu da ortadan kalkmıştır. Bunu İngiltere, Türkiye, Yunanistan garantiliyor. Garantinin burada işlediyini göre bilmek için israr ediyoruz. 650 Türk askeri, 950 Yunan askeri geliyor Kıbrısa. Kıbrıs ordusunu yetişdiriyorlar.

Garantimiz de var. Biz bunu iyi niyetle kabulettik. İndi tarihi belgelerden göröülüyor ki, Rum terefi bu imzayı atarken, yalan yaptığını bilerek attı. Hiyle yaptığını bilerek attı. Çünkü şimdi belgelenmiştir ki, imzayı attıkları gün İçişleri bakanına emir veriyor Makarios: “Rumları silahlandır, savaşa hazırla!” Kendi generallerı söylüyor bunu. Cumhuriyetin Doğuşunu imzaladığı gün bu emri veriyor ve bir gizli teşkilat kuruluyor. Bütün parti liderleri burada üye. Parti liderlerine ayrı-ayrılıkta milis kuvveti kurma hakkı tanınıyor. Gizli-gizli hazırlanıyorlar. Ve bu general diyor ki, 1963’te artık tamamen hazırlandılar ve Makarios “vur!” işaretini verdi. Savaş başladı. Savaşı niçin başlatmışlardı: “Yuna­nistana ilhak olmaz” garantisini ortadan kaldırıp Yunanistana bağlanmak için.

Bizi 103 köyden kovaladılar. Adanın yüzde üçlük toprağına hapsettiler, küçük küçük yerlere saldılar. Yunanistandan gizlice 20 minlik ordu geldi ve zaman-zaman bize saldırarak veya “bizi zamana terk ederek” ekonomik açıdan bizi yok etmek için ellerinden geleni yaptılar. Bizim suçumuz - dünyanın affetmediyi suç - direndik, boyun eğmedik.

Çünkü Amerika kendi çıkarı için, İngiltere kendi çıkarı için bizim bir kaç ayda boyun eğeceğimizi, teslim olacağımızı zannetti. Ve teslim olmadık. Hesapları bozuldu. Adayı Yuna­nistana vereceklerdi, veremedikleri için keyifleri kaçtı. 35 yıldır bizi cezalandıran Rumlara yardımcı oluyorlar.

Bir ortaklık cumhuriyeti kurulmuştu, eşit şartlarla, ortaklığı yıkan tarafı - Rum tarafı meşru hükme terkettiler, ortaklığın yıkılması için. Canını kaybeden, direnen Türk halkına ise “Zaman içerisinde kendi idareni kurduğun için, sen yasadışısın” - dediler. Bu şartlar altında bir milletin yapa bileceyi iki şey vardır - ya bu haksızlığa boyun eyecek, rezil olacakdır, gelecek nesilleri mahkum edecektir, ve yahut böyle bir şart altında yaşamaktansa “ölmek evladır!” diyerek direnecektir.

Bizim suçumuz Ruma teslim olmaktansa, bu adayı Yunanistana bırakmaktansa direniriz deyip, hakkımızı ve hürriyetimizi, yasal haklarımızı - uluslararası anlaşmalarla bize verilmiş olan hakları canımız pahasına korumamız ve Ana vatanın yardımı ve desteyi ile 11 il direnmemizdir. Böyük devletlerin hesabı böylelikle bozuldu. Bizi affetmediler. Şimdi uluslararası literatörde biz kendi kendine devlet elan etmiş insanlarız, sanki başka ölkeleri, başkaları elan etdi. Bu saçma sapan suçlama ile dediyim gibi 35 yıldır insan haklarımız çiynenmektedir, her kes seyirci olmaktadır. Ama içimizde 500-e yakın Rum var. Onlardan birisi “başım ağrıdı, Türkler ağrıtdı” derse, Birleşmiş Milletler raporlar yazar, sorgu-suale başlar: “Ne oldu bu Ruma?”. Diyoruz ki, buna sorunuz, hakkınızdır. Bizim yapmadığımızı göreceksiniz. Ama 190-200 min Türke ne oldu? - Onu ne zaman soracaksınız? Bosnada müslümanlara yapılanları bize yapmış olan Makariosu başlarına taz yaptılar.

Şimdi Avrupa Birliyine üye olacaklar. Avropa Birliyine üyelik demek - Kıbrıs davasını kendi açılarından tamamen bitirmek ve Yunanistana bu yerin tapusunu vermek demekdir.

Buna boyun eğmeyeceğimizi söyledik. Yine suç oldu. Diyorlar “Kıbrıs bize müracaat etti. Siz de gelin oturun Kıbrıs delegasyonunda”. Anlamıyorlar ki, müracaatı yapan Kıbrıs deyildir, 35 yıldır Kıbrısda iki idare vardır: Türk idaresi, Rum idaresi. Bunu Rum idaresi yapmıştır ve niçin yaptığını da anlatmışdır. Eğer Avrupa Birliyine girerse garanti sistemi ortadan kalkar. Garanti sistemi ortadan kalkınca Kıbrısın Yunan olmasını engelleyecek hiçbir engelde kalmaz... Ve bize soruyorlar: “Davet ediliyorsunuz, neden gelip masada oturmuyorsunuz?”

- Hangı masada?

- Kıbrıs masasında.

- Kıbrıs masası yoktur - diyoruz.

- Treni kaçıracaksınız.

- Hangı treni?

- Kıbrıs trenini.

- Kıbrıs treni yok, Rum treni var. Biz o trene binmeyiçz. O trenin gitdiyi yere de gitmeyiz. Orada Yunanistan var, kollarını açmış, bizi bekliyor. Anlaşmalar da diyor ki, Türkiye ve Yunanistanın birge olmadığı yere Kıbrıs gedemez. Yasa deriz!...

- Bırakın yasaları bir tarafa, siyasi meseledir - diyorlar.

- Anlaşmalar - diyoruz.

- Eski anlaşmalardır - derler.

Rum, Yunan ne deyirse, onu deyirler. Bizlere ve dolayısı ile bize kalan yegane seçenek, haklarımızı korumak, devletimizi korumak, devletimiz tanınıncaya kadar.

Rumların ikinci sınıf vatandaşıymışız gibi kendileri ile görüş­me masası arkasında oturmayız. Bunu söyledik. Bu da böyük suç oldu. Ama bu suçlar birikdi... Şimdi başlarını iki ellerinin arasına alıp düşünüyorlar. Bu insanların başını eğemedik. Kendilerini buna mahkum edemedik. Düşünmeye devam ediyorlar. Türkiye­nin yardımı ve desteyi ile yükseliyorlar. Türkiyeye de baskı yapamıyoruz. Türkiye de bunları sonuna kadar desteklemektedir.

O halde, bundan sonra ne yapacağız? Bu sorunun cevabını siz veriniçz? Bizim vereceyimiz cevap yoktur. Biz hiçbir şekilde Rumun tebeesi, ikinci sınıf vatandaşı olmayız. Devletimizi kurduk. Devleti kuran bir halk “benim devletim yoktur!”- diyemez. Bayrak göklerden endirilemez. Türkiyesiz Kıbrıs Türkü hiç yere gidemez. Dolayısı ile biz Türk dünyasından destek bekliyoruz, İslam dünyasından destek bekliyoruz. Ama üzülerek söylöyorum, maalasef, beklediyimiz destek henüz gelmiyor. Niye? Çünkü bu dünya böyük ölkelerin dünyası olmuştur. İstediklerini yaparlar, kılıfına uydururlar, bir sudan bahane ile masum halkın başını ezerler. Doğru yaptık - diye övünerler. Kimse kendilerine “böyle yapmaya hakkınız yoktur” - diyemez.

Bu dünyaya da baş kaldırmak lazımdır. Çünkü aksi taktirde küçük küçük milletlerin taleyini, kaderini başkaları halledecekdir. Halbuki Birleşmiş Milletler bu olmasın diye, devletler, milletler arasında eşitlik olsun diye kurulmuştur. Çünkü dostluk eşitliğe dayanır. Eğer siz bana eşit müamile yapmasanız, tebieti ile dost olmazsınız. Bana köle müamilesi yapacaksanız, köle ile köle sahibi arasında dostluk olmaz. Biz dostluk istiyoruz. Barışa inanıyoruz. Barışın temeli hukukun üstünlüyüdür, diyoruz. Hukukun üstünlüyü, 1960 anlaşmalarında bize verilmiş olan eşitliyi, egemenliyi, kendi kaderlerimizi tayin etme hakkını tanımaları anlamlarına gelir. Tanıdıkları gün zaten mesele biter.

Birşeyi daha söyleyeyim, ben Rum lideri ile Ağustos 1997’de Viyonda karşı-karşıya geldim. Birleşmiş Milletlerin genel sekreterinin temsilçisi de oradaydı. Kendisine dedim ki, füze getiriyorsunuz, ne olacak? Yunanistana üs veriyorsun, Yuna­nistandan paralı asker getiriyorsun, Kıbrıs benimdir - diyorsun. Egemenliyini bize de yaymak için silahlı hazırlık yapıyorsun ve tek yanlı olarak Avrupa Birliyine giriyorsun. Bütün bunlar bizim masada yapmağa çalıştığımıza ters düşer. Nasılyapıyorsun? Hangisini istiyorsun? Görüşme yoluyla halletmek, yoksa, bunları yaparak bizleri zabtetmek.

Dedi ki, “Hayır! Ben zabt etmek, falan demiyorum. Ama bunları yapmak hakkımdır. Çünkü ben Kıbrıs hükümetiyim. Görüşme var diye hökümetin icraatı durmaz.

- Yani sen bu icraatı Kıbrıs için yapıyorsun, bizim için yapıyorsun, bize iyilik için yapıyorsun? Sana öyle mi geliyor?

- Öyle geliyor!

- Peki, sen yani bizim hökümetimiz olduğunu mu söylöyorsun?

Allah söyletdi kendini:

- Hayır, ben sizin hökümetiniz olmadığını biliyorum, sizi temsiletmediyimi de biliyorum. Ama bütün dünya bana Kıbrıs hökümeti diyor. Benim dünyaya dönüb “hayır, ben Kıbrıs hökümeti deyilim” - sölemeyimi mi bekliyorsun.

- Senden bunu ben beklemem. Sen bu olasın diye yıktın ortaklığı. Halka bu kadar zülm yaptın, bu olasın diye. Biz sana müsaade etmedik. Böyle olasın deye yaptıklarınız iki devleti Doğurdu. Dolayısı ile bunu senden beklemem. Ama Genel Sekreterin temsilçisinden beklerim. Şimdi gördünüz - dedim. Kıbrıs meselesi niye halledilemiyor. Çünkü Kıbrıs hükümeti olmak için ortaklığı yıkan adama siz “her şey senindir” dediyiniz zaman, niye benimle anlaşsın, bir şey paylaşsın. Benim canım pahasına vermediyimi, siz bedava verdiniz. O da sahte ünvan arkasında saklanarak bu kötülükleri yapıyor. O halde size düşer: Sen Türkün hükümeti deyilsin, Kıbrıs Türkünü temsil edemezsin - cevabı.

- Güvenlik Konseyinin kararı buna müsaade etmez. Bitdi!

- O kararı deyiştirin.

- Kim deyişecek? Rus mu deyişecek, Ruma füze satan Rus mu deyişecek? Kıbrıs Rumunu meşru hükümet yapan Amerika mı? Yoksa İngiltere mi, diğerleri mi? Deyişmesi için Genel Sekreterin cesaretle: Gerçekler budur, beyler! Kıbrıs meselesi 35 yıldır halledilmemiştirse, bu hatadan halledilmemiştir. Bu hatayı siz düzeltmezsiniz, Kıbrıs da iki ayrı devlet olarak yaşar. Ve hiç biriniz bir şey yapamazsınz - demesi lazım.

Bunun deyilmesi için biz uğraşırık. Uğraşmaya devam edeceyiz. Ama İslam alemi ya Amerikaya bakıyor, ya Rusyaya bakıyor ve yahud bağlantısızları İslam ülkelerinin dertlerini tercih ediyor. Ödü kopuyor, bizden. Aman, bize yaklaşsa Rum gücenecek, Yunanistan gücenecek ve s. Türk devletlerinin her birinin ayrı-ayrı dertleri var. Bunu biliyorsunuz. O dertleri halletmeye çalışıyorlar. Dolayisi ile, biz Ana vatanımızla birlikde bu böyük mücadeleyi devam ettirmeye mecburuz.

Soruyorlar, diyorlar: - “Denktaş bey, bütün dünyanın sizi tanımaması, sadece Türkiyenin tanıması sizi üzmüyor mu?” Cevab veriyorum: — Eğer bizi bütün dünya tanımış olsaydı ve Türkiye tanımasaydı, o zaman ben çok üzülecektim! Çok, çok üzülecektim! Dolayisi ile, biz verilmiş olan tarihi bir mücadelenin neticesi olarak kurduğumuz Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyetine bağlıyız. Ana vatan bütün dünyaya “KKTC-ye dokunan bana dokunur” mesajını vermiştir. Bunun için bahtiyarız. Güvenlik içerisindeyiz.

Ekonomimiz ilerlemektedir. Siz dostlarımızın da gittiyiniz yerlerde bunları anlatarak, buraya hor bakmamalarını, burayı hürriyetine kavuşan kardeşlerinin güzelvatanı add (təsəvvür) etmelerini ve bizi ziyaret etmelerini sağlayın.

Çok teşekkür ederim.


Denktaşın Dağlıq Qarabağla

İlgİlənİşİ
Prezident nitqini başa çatdırandan sonra qonaqların bir qrupu ilə görüşdü. Biz də bu görüşdə Leyla Əlizadənin Azərbaycan miniatürləri üslubunda taxta üzərində hazırladığı “Siyasi xadim Denktaş” portretini, Azərbaycan radiosunda Rauf Denktaşa həsr etdiyim verilişin lent yazısını və Azərbaycanın inzibati ərazi xəritəsini QKTC Prezidentinə bağışladıq. O xəritəni açaraq: “Dağlık Karabağ nerede?” - xəbər aldı və xəritədə oranı gərməmizi, durumu haqqında qısa bilgi verməmizi istədi. Bu istək bizim üçün göydəndüşmə oldu. Dünyanın müxtəlif bölgələrindən gəlmiş araşdırıcılar qarşısında Qarabağ məsələsini bəhanə edib Rusiyanın Qafqazdakı işğalçı siyasətinin tarixindən söhbət açdıq.

Konfrans iştirakçılarının Quzey Kıbrısı tanımaları üçün də gözəl şərait yaradılmışdı. Öncə bir tərəfi körfəzlə əhatə olunmuş Gazimağusanın qala hissəsini gəzdik. Orta yüzillikdə qala tikiləndə divarı boyunca geniş xəndək qazıblarmış. Məqsəd buraya dənizdən su buraxmaqla qalanın müdafiəsini möhkəm­lətmək imiş. Bu ideya baş tutmasa da, qala divarını çevrələyən geniş, dərin xəndək və qala divarları günümüçədək gəlib çıxmışdır.

Gazimağusa (Famakusta) limanı bəlkə də Ağ dənizin ən sakit limanıdır. Körfəzdəki Meymun adası və Böyük ada sanki dal­ğaqıran rolunu oynayır, limanı ən güclü dalğalardan belə qoruya bilir. Quzey Kıbrısın ən gözəltarixi binaları Gazimağusadadır. Uca və yaraşıqlı kilsələr də, əzəmətli məscidlər də, qədim ticarət meydanları, bizim İçəri Şəhəri xatırladan dar küçələri turistləri özünə cəlb edir.


Azərbaycan xəritəsi “Kıbrıs şamı”nın işıüında.
Bu şəhər həm də Namiq Kamalın (1840-1888) adıyla bağlıdır. Tənzimat dövrü ədəbiyyatının üsyankar nümayəndəsi N.Kamal“Yeni Osmanlılar” cəmiyyətinin təşkilatçılarından olduğu üçün təqiblərə məruz qalmış, Avropaya köçmüşdür. Londonda “Hürriyet” qəzetində işləmiş (1868-70), vətənə döndükdən sonra isə İstanbulda “İbret” qəzetinə redaktorluq etmişdir (1970-73). İnqilabi ruhlu “Vatan yahud Silistre” (1873) dramı tamaşaya qoyulduqdan sonra Kıbrısa sürgün edilmişdir (1873-1876).

N.Kamalın sürgün həyatı istər Türkiyədə, istər Azərbaycanda zaman-zaman aydınların müzakirə mövzusu olub. Kıbrısda isə bu məsələ daha geniş və ətraflı öyrənilib. Hətta son illərdə “N.Kamal və Kıbrıs” mövzusunda elmi konfranslar da keçirilib. Bütün bunlara baxmayaraq N.Kamalın həyatının Kıbrıs dönəmindən söz açılanda mübahisəsiz ötüşmək olmur. Noyabrın 24-də Ədəbiyyat Bölümünün son oturumunda rəhmətlik Tahir Kutsi Makalın “N.Kemal’ın Mağusa günleri” məruzəsi salonda əyləşən gənc araşdırıcılar tərəfindən sərt təpki ilə qarşılandı. Əslində bu, Tahir Kutsi Makalın məruzəsindən çox, özünə uzun müddət ədəbiyyatşünaslıqda yer tapmış fikrə göstərilən təpki idi. Söz alıb çıxış edənlər də, yerdən icazəsiz atmaca atanlar da “N.Kamalın zindan həyatı, zindan əsərləri deyilən şey yoxdur. O Kıbrısa gələndə cəmi 5-6 gön çindanda qalıb. Burada yaşadığı 38 ayı sərbəst olub, bunun altı ayını kaymakamlıq edib. Hətta sultan, övladlarına sünnət etmək üçün N.Kamala pul da göndərib. Sa­də­cə olaraq N.Kamal paytaxtdan uzaqlaşdırılıb, o mühitdən ayrı sa­lınıb. N.Kamal istədiyini yazır, İstanbula istədiyi məktubları gön­dərir və adanın istədiyi guşəsinə gedirmiş” fikrini dəstəklədilər.

Gazimağusa qalasında N.Kamalın yaşamış olduğu ev muzeyə çevrilib. İkinci mərtəbədə yerləşən ev, burdakı sənədlər gənclərin haqlı olduğunu sübut edir. Görünür, qələm sahibləri sultanlara, hökmdarlara qəzəbi, nifrəti artırmaq üçün boyaları bir az tündləşdiriblər. Bu günün gəncliyi isə həqiqəti olduğu kimi ortaya qoymağın yanlışıdır.




N.Kamalın sürgündə yaşadığı ev.

Lala Mustafa Paşa camisinin qarşısındakı parkın girəcəyində solda yerləşən

bu ev indi Namik Kamal zindanı adlı

muzeyə çevrilib. Şair 1873–1876-cı illərdə sürgündə olarkən bu kiçik evdə

yaşamışdır.
Ümumiyyətlə, Gazimağusalılar N.Kamalın ora­da yaşaması ilə qürur du­yurlar desəm, yəqin yanıl­maram. Onun adı ilə bağlı şəhərdə çox yerlər var. Ən diqqəti çəkən isə şə­hərin ən böyük, ən yara­şıqlı parkının N.Kamal adını daşımasıdır. Şəhərin ən qədim və möhtəşəm camesi Lala Mustafa Paşa camesinin qarşısında büs­tü ucaldılıb. Gazimağusa limanına bitişik əski qala­nın böyük bir bürcünü bizə göstərdilər. Yunan əs­gərləri şəhərin hər ye­rini tutanda Türklərin bir qis­mi bu bürcdə yerləşə­rək or­ta əsr silahları və məi­şət­də işlədilən alət­lərlə, bellə, külünglə, ya­bayla, baltayla bir həftə bürcü qorumuş, Türk əs­gər­ləri gələnədək döyüş­müşlər.

Balkan konusunda dartışma
Azərbaycanda Yuqoslaviya Türklərindən yalnız Necati Zekeriyyenin geniş təbliğ olunmasına baxmayaraq, bizim Nusret Dişo Ülkü haqqında da müəyyən bilgimiz vardı. Sovetlər Birliyi çökməyə başlayandan sonra gömrükdə senzor nəzarəti zəiflədi. Gediş-gəliş artdıqca, jurnal-qəzet gətirənlərin sayı da çoxaldı. Artıq onunla görüşəndə, 1937-ci ildə Kosovanın Prizren şəhərin­də Doğulduğunu, orta məktəbi bitirdikdən sonra müəllimlik etdiyini, sonra isə, 1969-cu ildən Priştinada (Kosovo Muxtar Ölkəsinin Mərkəzi) Türkcə nəşrə başlayan “Tan” qəzetinin yaradıcılarından olduğunu və bir müddət qəzetin mədəniyyət səhifəsinə rəhbərlik etdiyini bilirdim. Sonralar Makedoniyanın paytaxtı Üsküpə (Skopye) köçən şair “Sevinc” və “Tumurcuq” dərgilərinin aparıcı yazarlarından olub, yenilikçiliyi ilə seçilib.

N.D.Ülkü 1963-cü ildə “Çocuklarla Ağaclar”, 1965-ci ildə “Çocukların elleri”, “Diyeceklerim”, 1974-cü ildə “Özgen”, “Ozanılar kilisesi”, 1976-cı ildə “Kara İsmet” (1981-ci ildə bu kitab təkrar nəşr olunub), 1981-ci ildə “Dereden-tepeden”, “Tito Koçaklaması”, 1983-cü ildə “Deniz ve ben”, 1985-ci ildə “Tö-tö-tö” və başqa kitablarını, eləcə də beşdən artıq tərcümə kitabını çap etdirir.

Soldan: Ə.Şamil, Makedoniyalı şair N.D.Ülkü

və Bolqarıstanlı araşdırıcı-qəzetəçi İsmailÇavuşev.

N.D.Ülkünün əsas mövzusu uşaq ədəbiyyatı olsa da, onun qələminin məhsulu olan ictimai-siyasi məzmunlu məqalələr, milli ruhlu şerlər oxucuların yaddaşında dərin iz buraxıb.

Nusret bəylə bir axşam yeməyi vaxtı tanış olduq. Bir süfrədə əyləşmişdik. Adını, soyadını bildirən lövhəni yaxasına taxma­dığından kim olduğunu, haradan gəldiyini də bilmirdim. Mənim yaxamdakı yazıdan Azərbaycanlı olduğumu biləndə, Bakıdan, Azərbaycan şairlərindən, onlardan etdiyi tərcümələrdən söz saldı, çalışdığı dərginin Bakıdakı “Göyərçin” dərgisi ilə əlaqəsindən söhbət açdı. Söhbətindən Yuqoslaviya Türklərindən olduğunu öyrənə bilsəm də, qısa cavablarla kifayətlənib, onun kimliyini bir az ətraflı müəyyənləşdirməyə çalışırdım.

Şair təbiətindən irəli gələn coşğunluğundan, bir az da içdiyi rakının təsirindən ilhamla danışırdı. Azərbaycan iqtidarının apardığı islahatlardan, onun millətçiliyindən, demokratikliyindən danışdıqca ürəyimdən “Hacdan gələn mən, xəbər verən sən” məsəlini ucadan söyləmək keçirdi. Yadıma zindanlarda çürüyən, vətəndən didərgin salınan, vətəndə qalıb da minbir sıxıntı və basqı altında yaşayan milli Azadlıq hərəkatı fəalları düşürdü. Susa bilməyəcəkdim. Süfrə arxasında da qanqaraldıcı söhbətə yol vermək istəmirdim. Düşündüm ki, yəqin keçmişin nostalgiyası ilə yaşayan Yuqoslaviya kommunistlərindəndir. Sakitcə yeməyi yarıda qoyub getdim. Özlüyümdə sabah sakit bir vaxtda söhbəti davam etdirməyi qərara aldım.

Nə qədər sakit getsəm də, süfrə yoldaşlarım narazılığımı hiss ediblərmiş. Səhər N.D.Ülkü məni görəndə ərklə gəlib görüşdü. Bu dəfə yaxasında yazılmasına baxmayaraq adını, soyadını söylədi və bərkdən: Kapital dünyası qəzetəçilərinin “Kom­mu­nizm dinozavrı” adlandırdığı insanın dəyişib demokratik­ləş­diyinə inanmağım nə tez qəlbinə dəydi. Siz gedəndən sonra süfrə başında xeyli müzakirə etdik. Görünür, son illərdə oxuduqlarımız qısa müddətli olsa da, bizlərin də düşüncələrində bir dəyişiklik yaradıb - dedi. Mən də eyni ton, eyni səmimiyyətlə: Ülkü, takma adı ilə tanınan şairin “Kommunizm dinozavrı”nın belə tez dəyişə biləcəyinə inanmasına üzüldüm, - dedim.

- Boş ver. Ona ben de inanmaram. Sizlerde de mi takma isim lafı kullanılır?

- Hayır, bizlərdə ədəbi dil adlandırdığımız dildə təxəllüs, ləqəb, məhəlli ağızlarda isə ayama deyirik. Axşam siz konuşanda takma ad lafını kullandığınıza görə mən də bu gün onu təkrarladım.

Beləcə söhbətimiz axarına düşdü. Axşam yeməyindən sonra sakit bir guşədə əyləşib dərdləşməyi qərarlaşdırdıq. Planımız pozulmadı. Axşam qarşımızda qəhvə fincanları, Nusret bəyin arzusu ilə bir az da “Yeni rakı” olmaqla söhbətə başladıq. Qəzetçilikdən gələn xasiyyətim özünü büruzə verdi. İcazə istəyib diktofonumun düyməsini basdım. Aşağıdakı söhbəti də həmin lent yazısı əsasında hazırladım. Nusret bəy isə onun haqqında bilgimin olmasından bir az heyrətləndiyini bildirib dedi:

- Necati Zekeriyye Bakıda bir kaç kere olmuşdu. Elə düşünürdüm Bakıda təkcə onu tanıyarlar, bizləri tanımazlar. Biz də Necati bəylə birlikdə çalışdıq. Nə yazıq ki, Bakını görmək mənə qismət olmadı. Sizin “Göyərçin” bizim “Sevinc” çocuk dərgimizin konuğu olanda şerlərin və yazıların çoxunu mən hazırladım. Elə çox Zorluqda qa qalmadım. Azərbaycan Türkcəsi bizə çox yaxındı. Anlaşılmayan söz çox az olur.

- Nusret bəy, adınızın mənasını anlayıram. Bizdə də Nüsrət adı çoxdur. Ülkü sözünün də mənasını bilirəm. Bizdə bu sözün farsca qarşılığı daha çox işlənir. Bəs soy adınızdakı Dişo nə anlamındadır?

- Onu deyim ki, mən Ülkü takma adını bu gün Türkiyədə moda şəklini almış Ülkücülərdən öncə almışam. 60-cı illərdə sosialist ölkəsində Ülkü takma adını götürmək çox zor bir iş idi. 1960-cı ildə “Sevinc” çocuk dərgisi bir konkurs elan etdi. Mən də ora Ülkü takma adımla göndərdiyim şerlə qatıldım və birincilik qazandım. O zamandan yazılarımı “Ülkü” diye imzalayıram.

Çocuk yazarı olmaq çox zor. Yuqoslaviyaya, Azərbaycana baxmayın, Türkiyədə çocuk ədəbiyyatı bizlərdəki kimi ön səflərdə deyil. Düzeysiz bir şəkildədir. Məncə, çocuk şeri ədəbiyyatın ən Ağır türüdür. Ədəbiyyata çocuk şerilə başladığımdan ən böyük Ağırlığım da çocuk şerinədir. Məndə düzyazı (nəsr) azdır. “Üç kedi” adlı bir çocuk romanım var. Yardımçı dərs kitabı kimi oxunmaqdadır. Türkiyənin “Koza” və “Çocuk Vakfı” yayınlarında basılıb, makedoncaya da çevrilib.

O ki qaldı, soyadımın Dişo olmasına, Türkiyədə belə bunu fransızcadan gəlmə sanırlar. Əslində öz Türkcəmizdədir. Bizim tərəflərdə adamlar baba adından çox ləqəblə tanınırlar. Dədəmin dişləri dışarıya çıxıbmış, ona görə də dişdən gələn həmin sözü qısaldıb Dişo ediblər. Bu gön bizlərdə də Türkiyədə olduğu kimi adları qısaldıb İbo, Mamo və s. edirlər.

- Nusret bəy, siz Yuqoslaviyada bir millətçi şair kimi tanınırdınız...

- Yalnız Yuqoslaviyada deyil, Türkiyədə də. Mən Türkiyədə bilinməyən bir şair deyiləm. 1959-cu ildən İstanbuldakı “Varlık”, Ankaradakı “Türk dili” dərgilərində şerlərim yayınlanıb. Bakıdan, Bolqarıstandan gələn arkadaşlar mənim şerlərimi milliyyətçi şer hesab edir və heyrət edirdilər ki, mən həmin şerləri necə yayınladıram.

1967-ci ildə “Türkcəm” adlı bir şerim yayınlandı. Bu şerin özəti bu günkü Türk dünyasını dilə gətirir. Balkanlardan Anadoluya, Azərbaycana, Türküstana, Altaylara gibi mənim dilimdə danışıldığını yazırdım. Bir sözlə şerlə dilimizin coğrafiyasını cızmışdım. Otuz il öncə bu gönki Türk dünyasını şerimlə təsvir etdim. Şair 30 il, 50 il öncəni görməlidi. Bu gün millətçi şer yazmaq moda halını alıb.

1974-cü ildə Rumlar Kıbrısda Türkləri öldürəndə onu protesto edən “Koçaklama” adlı bir şer yazıb yayınlattım. Şerdə Kıbrıs, Rum, Türk adı çəkmədim ki, senzorun diqqətini çəkməsin. Oxuyan­ların hamısı nə söylədiyimi anladı. Arif Aqo və başqa arkadaş­ları­mız ilk dəfə Kıbrısda rumlar və yunan əsgərləri tərəfindən öldürülmüş Türk çocukların, ixtiyarların, qadınların şəkilləri ilə bəra­bər “Birlik” qəzetində yayınlatdılar. Oradan da Yuqoslaviyanın, eləcə də Avropanın bir çox qəzetləri alıb yayınladılar.

- Nusret bəy, “Koçaklama” şeriniz yadıma “Tito Koçaklaması” kitabınızı saldı. Bir millətzi kimi sizdən xəbər almaq istəyirəm: - Nədən XİX yüzilin başlanğıcında Balkanlarda Türklər Qafqazdakından daha sıx yaşadığı halda, bu gün onların nə Cümhuriyyəti var, nə özərk diyarları, nə də bir milli mahalı, vilayəti. Amma Qafqazda Türklərin heç olmasa Azərbaycan kimi bir Cümhuriyyəti, Kabarda-Balkar kimi özərk Cümhuriyyətləri, Karaçay-Çərkəz kimi muxtar vilayətləri var.

Ruslar Qafqaza da, Balkanlara da XIX yüzilin başlanğıcında basqın etmişdilər. Anlaşmaların tarixinə baxsaq, eyni zamana düşür. Bu gön Sovetlər Birliyi kimi Yuqoslaviya da dağılır. Bütün xalqlar öz haqqını istəyir. Amma nəinki keçmiş Yuqoslaviyada, Balkanların heç bir yerində Türklərin səsi eşidilmir.

- Çok Doğru. Mən də bu xüsusda baş qaldırıram. Ankaraya belə - TRT-yə şerlər göndərdim. Kosova Türkü, Makedoniya Türkü səsini duyurdu. Makedoniyada digər xalqlar o qədər irəli getdi, biz şimdi geri kaldık. Biz Türk olaraq heç bir zaman halımıçdan şikayətlənmədik. Amma bu o demək deyilki, haqqımıçı istəmədik.

Kosovadakı Türklərin ən böyük korkusu və anlata bilmədikləri durum nədən ibarətdir? Nə Sırpları dəstəkləyə bilirdik, nə də Arnautları. Arnautlar müslüman olaraq Türklərə “Sırplara qarşı gəlin, bizimlə olun, haqqımızı alalım” diyordular. Sırplar da “Biz hökumətik, bizimlə olun, Arnautlara karşı” diyordular. Türklər onlara tarafsızlık etdilər “Sizin davanızdır!” - dedilər.




Gazim Ağuşa qalasında N.Kamalın büstü önündə – soldan Sivas Universitetinin müəllimi, dos. dr. Doğan Kaya,

Qaqauz şairəsi Tudora Arnaut, Ə.Şamil.
Siz çok iyi bir şeyə barmaq bastınız. Bu çok iyi, çok gözəlbir sorudur. Balkanlardakı Türklərin son yüzildəki durumları çok kötüdür, Balkandakı Türklər hər zaman itirmiş... 1947-ci ildə Türklər bir Yücəlpartisi kurmuş. Konuşulur ki, sözdə Cümhuriyyət istəmişlər, am­ma başarılı olamamışlar. Bal­kan Türkləri hər zaman kəndi halına bura­xılmış. Maaləsəf, bu, Ana ölkə (Türkiyə Res­publikasını nəzərdə tutur - Ə.Ş.) tə­rəfindən bura­xılmış.

Yuqoslaviya dağı­lan­dan sonra ən zavallı qa­lan biz — Türklərik. An­karaya getdiyimiz, şika­yət etdiyimiç zaman de­yirlər: - “Siz bizdən sayı­lır­sınıç, amma bizi ilgi­ləndirən dağılan Sovetlər Birliyindəki Türk Cümhuriyyətləri və Türk top­lumlarıdır. Onlar kala­ba­lık, siz azsınız.” Türk Türkdür, istər az olsun, istər çox.

Məni də bu düşündürür. Bundan böylə bizim də kəndimizə sormamız lazım: - “Nədən Balkan Türkləri get-gedə yozlaşıyor? Azalır və yozlaşıyor”. Bunu Ana ölkənin də düşünməsi lazım.

Bizdə bir örgütlənmə olmamış, hiss edilməmiş. Gerçəkdən bu soru çok önəmli. Bizdə şimdiyə kadar heç kimsə bunu konu etməmiş. İlk dəfə siz bunu yada saldınız. Bundan belə mən də düşünəcəyəm və başqalarına da çatdıracağam, həm də düşündürəcəyəm ətrafımı. Gerçəkdən bu karşılaştırmayı yapmadık. Hətta bu bir simpozium konusudur. Ən ətli-kəmikli konu bu.

- Nusret bəy, ölkələrimizin, xalqlarımızın taleyində oxşarlıq çoxdur. Rusiya Qafqaza özü qoşun yeridib işğal edirdisə, Balkanlarda serbləri, yunanları, bolqarları və başqa xalqları açıq və gizli dəstəkləyir, onları qızışdırır, qiyama təhrik edir, sonra da onlara kömək adıyla özü müdaxiləyə keçirdi. Avropa da, Rusiya da Osmanlı dövlətini məhv etmək üçün var gücü ilə çalışırdı. Ən çox dini faktoru önə çəkir, Osmanlıların müsəlman, Balkan xalqlarının xristian olduğunu xüsusi vurğulayırdı.

Qafqaz, xüsusən də Azərbaycan Rus orduları tərəfindən işğal olunanda, Rusiya hətta Türk olan xristian Qaqauzları da öz tərəfinə çəkərək, onları ata-baba yurdlarından köçürüb Bucak çölünə - indiki Moldova Cümhuriyyətinə, oradan qovulmuş, sürgün edilmiş noqayların yerinə gətirdi.

Aradan yüz illər keçdi. Balkan xalqları da, Qafqazlıların bir qismi də aldadıldıqlarını anladılar. İndi yenə Türkiyə tərəfə üz tuturlar. Bununla isə nə Rusiya razılaşmaq istəyir, nə də dünyanın başqa gücləri.

Amma zaman da öz işini görür. İmperiyalar bir-birinin ardınca çökür. Bu çöküntünün xarabalıqları altında qalmamaq üçün biz Türklər də ayıq olmalı, bir-birimizə yardım etməliyik. Mədəniyyətimizi, dilimizi, tariximizi ortaya qoymalıyıq.

- Doğru söylədiniz. Bir az da canı yakan söylədiniz. Bayaq “Tito Koçaklaması” kitabımı da araya gətirdiniz. O kitab mənim zamanla uyuşan görüntüm idi. Millətçi yazılarıma yol açmaq üçün onları yazdım. O çətin günlərdə mən “Atatürk koçaklaması”, “Bayrağımız” kibi şerlər də yazdım.

Sizləri də ona görə çox sevdim ki, heç şeyə göz yummursunuz. Mənə elə gəlir biz Balkan Türkləri olaraq Azərbaycanlılarla daha doğma, daha səmimiyik. İlk cana yaxın sizlərsiniz. Çabuk dostlaşa bilirik. Üsküp yaxınlığında Türkmən olduqlarını bilən köylər var. Görünür, bir soydan gəldiyimizdən bir-birimizə çox yaxınız. Bu gün sizi bir görməmlə 30 il öncə görmüş gibiyim.

Nusret bəylə Balkandakı Türklərin ədəbiyyatı, bu günkü durumu ilə bağlı xeyli söhbətləşdik. Gənc yazıçı və şairlərdən söhbət döşəndə Nusret bəy onların istedadını yüksək qiymətləndirsə də, gələnəyə (ənənəyə) bağlı olmadıqlarından, çox modern olduqlarından gileyləndi. Son gönədək Nusret bəylə sözümüz-söhbətimiz səmimi və şirin keçdi.