Rehber ansiklopediSİ 1

AĞA CAMİİ

İstanbul’un Beyoğlu semtinde İstiklal Caddesi üzerinde, İstiklal Caddesi ile Sakızağacı Caddesi kavşağının köşesindeki cami. 1596 (H. 1005) senesinde Galatasaray Ağası Şeyhülharem Hüseyin Ağa tarafından yaptırılmıştır. Avlu içindeki bu küçük cami zamanla yıprandığından Sultan İkinci Mahmud Han tarafından tamir ettirilmiştir. Bu tamirden bir müddet sonra büyük bir yangına maruz kalan Ağa Camii, ikinci ve geniş çapta bir tamir daha gördü. Bu tamiri, Suzan hanım adında bir hayırsever hatun yaptırdı. İlk yapısı kubbeli olan bu caminin çatısı on mermer sütun üzerine oturtulmuştur.

1938 senesinde Evkaf idaresi tarafından yeniden tamir edilip, çinileri değiştirildi. Caminin içini süsleyen çiniler Kütahya’da yeniden yaptırıldı. Üst pencerelerine alçı çerçeveler içinde renkli camlardan üslub haline getirilen Türk çiçek tezyinatı yapılmıştır. Tavan ve duvar nakışlarında Osmanlı motifleri büyük bir başarıyla kullanılmıştır. Duvarlar alt pencerelere kadar mavi çiniler, pencere içleri de yeşil çiniler ile kaplanmıştır. Camideki yazılar, İsmail Hakkı Altınbezer tarafından yazıldı. Caminin zemini hususi olarak dokutulmuş Isparta halıları ile döşenmiştir.

Ağa Camiinde sanat değeri çok yüksek olan bir havuz ve fıskiye ile bir şadırvan bulunmakta idi. Caminin avlusunda bulunan mermer havuz ile havuzun ortasında bulunan mermer fıskiye, Eyüb’deki Otluk Bayırı Tekkesinden getirilmiştir. Tek parça mermerden olup, iki katlı kubbeler, oymalı şebekeler ile süslenmiş olup, su üstünde yüzen bir camiyi andıran fıskiye, Türk taş oymacılık sanatının ince ve eşsiz güzellikteki eserlerindendir.

Caminin şadırvanı, Mimar Sinan’ın eseri olup, Kasımpaşa’da harap bir hale gelmiş olan Sinan Paşa Camiinden getirtilmiştir. Mütareke yıllarında da harap duruma düşen cami yeniden tamir edilmiştir. Ağa Camiinin banisi Hüseyin Ağanın kabri, mihrab duvarının önündedir.

İstanbul’da Ağa Camii adıyla bilinen başka camiler de vardır. Bunlardan biri Üsküdar Doğancılar’da, Dönmedolap Sokağı ile Şair Naili Sokağı kavşağındadır. Bu cami daha çok ilk yaptırana nisbetle İsmail Ağa Camii adıyla tanınmıştır.

Ağa Camii adıyla bilinen bir diğer cami de Sultanahmed semtinde İshak Paşa Mahallesinin Kapuağası, Mustafapaşa ve Oğul sokakları arasında kalan ada üzerindedir. Halk arasında Kapuağası Camii olarak meşhurdur. Bir de Beşirağa Camii, Ağa Camii olarak zikredilmiştir.

AĞA HAN

Hindistan’daki İsmaili fırkasının Nizari kolunun liderlerine verilen ad. İsmailiyye yirmi fırkaya ayrılan şiilerin bir fırkasıdır. Ağa Han unvanını ilk defa kullanan İran Şahı Hasan Ali Şahtır.  Muhammed Ali Cinnah ve birçok Pakistan devlet başkanı bu fırkaya bağlı olup Ağa Hanı desteklemişlerdir. Hayatta olan son Ağa Han turizm yatırımcısı olarak bilinen Kerim Handır. Cenevre’de 1936 yılında doğmuştur. Tahsilini Harward Üniversitesinde tamamlamıştır. Kerim Han, Ağa Hanlığa 1957 yılında geçmiştir (Bkz. İsmailiyye).

AĞAÇ

Alm. Baum, Fr. Arbre, İng. Tree. Tek gövdesi bulunan, beslenmeyi ana ve yan köklerden alan 4-5 m boyundaki odunsu bitki.

Toprağa düşen tohumdan en önce fide meydana gelir. Fide bir yıl sonra fidan halini alır. Hücrelerinin çoğalmasıyla dal ve yapraklar, gövde ve kök olarak üç parçadan ibaret bir ağacın küçük bir modeli olur. Her yıl ağacın dallarında ve köklerinde yeni sürgünler çıkarken, gövdede de bir tane yıllık halka meydana gelir. Bu halkalar, ağacın enine büyüyerek yaptığı odun tabakasıdır. Yağışı bol yıllarda, geniş bir halka; kurak geçen yıllarda ise, ince ve küçük bir halka meydana gelir. Bu halkalardan ağacın yaşı kolayca anlaşılabilir.

Gövdesinden enine kesilen bir ağaç incelenecek olursa, en dışta kabuk, sonra yıllık halkaları meydana getiren hücre tabakaları ve en içte de öz kısım görülür.

Bir ağacın gerçekten canlı olan biricik kısmı, kabuğun altında odunun yüzeyindeki ince bir hücre tabakasıdır. Buna katman doku tabakası denir. Bu tabaka ağacı geliştiren ve büyümesini sağlayan tabakadır. Genç bir ağaca çivi çakıldığında veya ağaç bir dal verdiğinde, çivinin ve dalın yerden yüksekliği hiç değişmez.

Bütün canlı varlıklar gibi ağacın da dokularının arasında devamlı bir su dolaşımı olur. Bu su dolaşımının sağlanabilmsi için ağacın devamlı ve bol miktar suya ihtiyacı vardır. Çok büyük bir kayın ağacı, kuru ve sıcak bir günde 250 litre, küçük bir ayçiçeği ise 1 litre su harcar. Okaliptus ağaçları ise günde ortalama 400 litre su harcadıklarından bataklıkları kurutmada faydalanılır.

Ağacın ihtiyacı olan su, büyük ağaç türlerinde elli metrenin üzerinde bir yüksekliğe çıkmak mecburiyetindedirler. Acaba bu nasıl olur? Bu hadisede önemli olan birinci kuvvet kılcallık olayıdır. Odun boruları demetlerinde 10 metreye kadar etkilidir. İkinci kuvvet ise, kök basıncıdır. Bu basınç ile ağaçta su 30 metre kadar yüksekliğe çıkarılabilmektedir. Bir diğer önemli kuvvet de yapraklardan suyun buharlaşması (terleme) ile meydana gelen emme kuvvetidir. Buna Kohezyon gerilimi de denir. Terlemenin (transpirasyon) büyük kısmı gözeneklerle, az bir kısmı da diğer yüzeylerle sağlanır. Kohezyon kuvveti su moleküllerini birbirine bağlar. Bu gerilim, suyun kopmayan bir sütun halinde yükselmesini sağlar. 100 metreye kadar etkilidir. Sekoya gibi yüksekliği 100 metreyi bulan dev ağaçlarda su tepelere kadar kohezyon kuvvetiyle yükselir.

Bir ağaç kendi besinini doğrudan doğruya toprak ve havadan güneş ışığı vasıtasıyla üretir. Bu, hiç bir canlı hayvan vücudunun yapamadığı son derece karmaşık bir hadisedir. Yapraklardaki klorofil denilen yeşil madde sayesinde, havanın karbondioksitinden, güneş ışığı altında fotosentez denilen olay sonucunda kendisi ve diğer canlılara faydalı besinleri meydana getirir.

Her yaprak, kendini dışarıya karşı koruyacak çok etkili bir tabaka ile sıkı sıkıya örtülüdür. Hava, yaprakların altındaki çok küçük deliklerden girebilir. Suyun buharlaşması da, yine bu deliklerden (por) sağlanır. Yaprak ihtiyaca göre bu delikleri açar veya kapatır. Ağaç kabuğu çok etkili bir su geçirmeyici zırhtır. Bir ağaç, başından ayaklarına kadar, su buğusunun dışarı sızmasına karşı sırlanmıştır.

Ağaçlar günlük hayatın her kısmında son derece çeşitli ve o derece yaygın olarak kullanılır. Kağıt yapımından mobilya yapımına, meyvelerinin besin olarak kullanımından süs ağaçlarına kadar, sayısız denebilecek kullanılış yeri vardır. Büyük ağaç toplulukları olan ormanlar ise, bir memleketin iklimini, hatta ekonomisini etkileyecek kadar önemlidir.

Eski jeolojik devirlerde yaşamış, bugün nesli tükenmiş dev ağaçlara dünyanın bazı bölgelerinde nadiren rastlanabilmektedir.

Ağaçların boyları ve yükseklikleri bir hayli değişiklik gösterir. Boyları üç metreden yüz on metreye kadar; yaşları otuz-kırk yıldan beş bin yıla kadar olan ağaçlara rastlanmaktadır. Dünyanın en yaşlı ve yüksek ağaçlarından olan ve Amerika’da Sierra Nevada Dağlarında bulunan sekoyalar (Sequoia) yüz on metre yüksekliğe ve 6-9 m çapa erişebilir. Bunların yaşları da dört bin yılı bulmaktadır. Avustralya’da yüksek boylu ormanlar meydana getiren okaliptus ağaçları da yüz metreyi bulmaktadır. Ağaçların yaşları bir hayli farklılıklar göstermektedir. Son yıllarda dünyanın en yaşlı ağacının bir çam türü (Pirus aristata) olduğu belirlenmiştir.

Ağaçların gelişmesi için en elverişli şart bol yağmur olup, bu da tropik iklimlerde görülür. Tropikal iklimlerde kurak bölgelerin cüce bitkileri ağaç haline gelir.

Fırtınalar, seller, yıldırım, yangın gibi tabii afetler, usulsüz kesimler gibi insanların yaptığı tahripler, bitki hastalıkları, ağaçların en büyük düşmanları olarak sayılabilir.

Türkiye’de yetişen bazı ağaçların yaşları:

Meşe, ıhlamur, köknar....1000 yıl

Kayın..........................900 yıl

Zeytin.........................400 yıl

Elma, armut..................300 yıl

Akkayın........................250 yıl

 

Türkiye’de yetişen bazı ağaçların yükseklik ve kalınlıkları:

  Boyu   Çapı

Köknar...............75 m..........3 m

Ladin.................60 m..........2 m

Melezağac..........53 m........16 m

Çam..................50 m..........1 m

Kayın.................44 m.........2 m

Meşe.................53 m.........4 m

Dışbudak............30 m......1.7 m