Reja: Kirish. I bob. Kelishiklarning o‘rganilish tarixi haqida

Bosh kelishik - qadimgi turkiy tillarda ham hozirgi turkiy tilda ham maxsus grammatik ko‘rsatkichiga ega bo‘lmagan, nol ko‘rsatkichli kelishikdir. Bu kelishik boshlang‘ich shakl sifatida boshqa kelishiklarga zid qo‘yiladi.
Qaratqich kelishigi - qadimgi turkiy tillarda mavjud bo‘lmagan. Qadimgi turkiy tillarda qaratguvchi va qaralmish bosh kelishikdagi ikki otning sintaktik aloqasi orqali shakllangan. Buning ayrim ko‘rinishlari hozirgi turkiy tillarda ham ko‘rinadi:
yoqut tilida ǝt baha (ot boshi), at bash (ot boshi) kabi.
Hozirgi turkiy qaratqich kelishigi eng ko‘p variantli kelishik shakllaridan biri bo‘lib, bu shakllar quyidagicha guruhlanadi:
1) -niŋ //-nїŋ Tatar, o‘zbek, uyg`ur tillariga xos: bashning, o‘quvchining, ataniŋ, bizniŋ;
2) -niŋ //-nїŋ, -nuŋ,-noŋ, -diŋ, -duŋ, -doŋ, -tiŋ –tuŋ, -toŋ. Oltoy, boshqird, tuva, xakas, shor tillari: tonniŋ, moldiŋ, sudiŋ, guldŋ, bezzeŋ, dalaniŋ;
3) -nin, -nun, -din, -dun, -tin, -tun. Qirg‘iz tili - balanin, tonun, tondun, oqtun, bizdin;
4) -nin, -nun. Qaraim tili: atanin, atnin, mǝnin;
5) -iŋ / ̸-uŋ, -niŋ//-nuŋ: turkman tili: ag‘ajiŋ, oquvchiniŋ, meniŋ,onuŋ;
6) -in//-un, -nin//-nun. Ozarbayjon, gagauz, turk: kitobin, arabanin, onlarin, menim, benim, bizim;
7) -ni,-nu. Qorachoy, bolqar, qumiq: burnu, boynu;
8) -ni, -di, -ti, -mi, -zi, -si,-pi, -ri, -xi, -chi, -li, -vi. O‘zbek tili Toshkent dialekti: nonni, otti, tommi, tuzzi, egarri, tolli, suvvi;
9)-n, -ǝn,-nǝn. Chuvash tili: pullǝn (baliqning), tiren (terining), lajan (otning), piren (bizning) va boshqalar.
Yoqut tilida qaratqich kelishigi mavjud emas. Buni ba’zi turkshunos olimlar qaratqich kelishigi turkiy tillarning ajralishi, tarqalishi davridan keyin paydo bo‘lgan, bu davrda yoqut tili boshqa turkiy tillar bilan aloqada bo‘lmaganligi, hududiy va iqtisodiy turmush sharoiti jihatidan ham turkiy xalqlardan uzoq bo‘lganligi sababli yoqut tili qadimgi 5 kelishik shaklini saqlab qolgan deb taxmin qilishadi.
Tushum kelishigi - hamma turkiy tillarda ma’no jihatidan bir xil bo‘lib, fe’ldan anglashilgan harakatni qabul qiladigan obyekt, harakatning bajarilishidagi vosita, qurol ma’nosini anglatadi. Bu kelishik qo‘shimchasi qadimgi turkiy tilda - ї//-i, -їg//-ig shaklida bo‘lib, hozirgi tillarda їg‘//-ig‘ shakli deyarli saqlanmagan, -ї//-i shakli ham kishilik va ko‘rsatish olmoshlari so‘nggi tovushining assimilyasiyasi va morfologik qayta bo‘linishi natijasida hozirgi turkiy tillarda -nї//-ni va uning turli assimilyativ variantlari kelib chiqqan.
Hozirgi turkiy tillarda tushum kelishigi qo‘shimchasi quyidagi ko‘rinishlarga ega:
1) o‘g’iz guruh tillardan boshqa barcha turkiy tillarda: –ni, -nї, -nu, -nө, -no, -di, -du, -do, -ti, -tu, -to. Oltoy: qapti (qopni), uguni (ukkini), qardi (qorni), tuva: teveni, nomnu (kitobni), maldi (molni);
2) o‘zbek tili va lahjalari, boshqa ayrim tillarda: -nї/ /-ni// -di// -ti// -mi// -zi// -shi//-si//-xi –chi( qapti, qardi, uyni, uydi, ushi, otti, odammi, shoxxi, sochchi);
3) ozarbayjon, yoqut, turkman tillarida: -ni//-nu//-(y)i//-(y)u ( apani, adami, bugduyu, kөrpoyu);
4) gagauz, turk tillarida: -i//-u, -iiy ̸ ̸ yu ( burnu, biyeyi (yilqini));
5) oltoy, xakas, shor tilida: -i, -bin, -gin( atin, atibin, atigin).
Qaratqich va tushum kelishiklari qo‘shimchalari shakl jihatidan ko‘p hollarda teng kelsa ham, ularning kelib chiqishiga bu yaqinlikning aloqasi yo‘q, chunki bu ikki kelishik shakllaridagi yaqinlik til taraqqiyotining keyingi davrlari mahsulidir.
Jo‘nalish kelishigi hozirgi turkiy tillarda asosan bitta ma’noni - harakatning yo‘nalish ma’nosini ifodalaydi. Jo‘nalish kelishigidagi so‘zning harakat yo‘naltirilgan obyekt, o‘rin yoki paytni anglatishi bu kelishik shaklini olgan va uni boshqargan negizning ma’nosiga bog‘liq.
Jo‘nalish kelishigi mazmun jihatdan ana shunday ma’lum darajada chegaralangan bo‘lishiga qaramay, turli turkiy tillarda ana shu ma’nolarni ifodalovchi shakllariga ko‘ra rang-barangdir.
Hozirgi turkiy tillardagi jo‘nalish kelishigi shakli deb sanaladigan barcha qo‘shimchalarning tarkibida a unlisi uchraydi: -ga, -ka, -sa, -ga, -cha kabi. Shunga ko‘ra, qadimturkiy tillarda jo‘nalish kelishigi shakli asosan -a bo‘lib, g, k, q, g‘, ch kabi elementlar ma’noni konkretlashtiruvchi vositalar sifatida kelishik qo‘shimchalari tarkibida keyin hosil bo‘lgan deb taxmin qilinadi. Har qanday qadimgi turkiy tillarda jo‘nalish kelishigi shakli -a//-e keng tarqalgan shakl bo‘lgan, shuning uchun bu shakl hozirgi turkiy tillarda ham saqlanib qolgan. Turk: tas+a (kosaga), turkman: oval+a (ovulga), ozarbayjon: ox+a (o‘qqa), Chuvash: jan+a (qishloqqa), tatar: atım+a, qirg‘iz. enem+ǝ; qozoq: qoram+a kabi.
Jo‘nalish kelishigi qo‘shimchalarini qaysi turkiy tillarda mavjudligiga ko‘ra turli guruhlarga ajratish mumkin:
1) qipchoq, qarluq-uyg‘ur guruh tillar va Sibir, Oltoy turkiy tillarining barchasida: -ga (-qa/ ̸-ja)//-ka//-xa//-go//-so ̸ ̸-xo. Oltoy: ajliga (uyga), japashqa (chaylaga), toygo, toshko (muzga); qaraim: ataga, atqa, maa (menga), bizga; qirg‘iz: maig‘a, tong‘o, atqa, kөlgө, maga (menga); yoqut: dalg‘a (suruvga), qisqa (qizga), kuolgǝ (qo‘lga), shaxka (sigirga); tatar: babasina va boshqalar.
2) xakas tili va dialektlarida: -gaa//-qaa//-xaa. Xaska (urdakka), tagaa (toqqa), saga (senga); ag‘a (unga), palaaga (bolaga) kabi.
3) o‘g‘iz guruh tillar, qisman oltoy, xakas, shor tillarida: -a//-ja. Ozarbayjon: adama, zanuja (eshikka), mǝnǝ, ona saa//se (senga); gagauz: kira (dalada), masaja (stolga), sokaa (sokak - kuchaga), bana (menga); turkman: gechaa (echkiga), durnaa (turnaga); xakas: tag‘a (toqqa) va boshqalar.
4) chuvash tilida -a//-na (ja): xira (dalada), xulan (shaharda), mana (menga) kabi.
Qadimturkiy tilda hozirgi turkiy tillar uchun arxaik hisoblangan -gari/ ̸ -kari, -g‘ari̸ ̸ -qari shakli ham bo‘lgan. Hozirgi o‘zbek tilidagi ilgari, ichkari, tashqari kabi so‘zlar tarkibida uchraydigan -gari//-kari, g‘ari//-qari affikslari ma’lum davrlarda hozirgi ma’nosi singari jo‘nalish ma’nosini anglatgan va shu kelishik affiksi bo‘lgan, lekin kelishik qo‘shilib kelgan negiz bilan birga ajralmas butunlikka aylanib, o‘rin va payt ravishlariga o‘tib qolgan.
O‘rin-payt kelishigi - harakat sodir bo lgan o‘rin, payt yoki harakatning bajarilishiga vosita bo‘lgan predmet ma’nosini anglatadi. O‘rin-payt kelishigining qo‘shimchasi qadimturkiy tilda -da//-da, ta//-te bo‘lib, hozirgi turkiy tillarda –da//-do//-ta//-to//-la//-lo ̸ ̸-po//-za//-zo//-sa//-so//-na//-no shakllari mavjud. Misollar: oltoy: tuda (tog‘da), emde (emda-dorida), qoyda (qo‘yda), toshto (toshda), qaasta (qog‘ozda), biste (bizda), olarda (ularda); boshqird: yulda (yo‘lda), bashta (boshda), dalada (cho‘lda), qalala (shaharda), minda (menda), bizza (bizda), ularda; chuvash: lajara (otda), xulara (shaharda), yurmanda (o‘rmonda) , shurda (botqoqda), ulaxra (to‘qayda), manra (menda), pirda (bizda), unra (unda) kabi.
Bu kelishik qo‘shimchalarining -za, -la shakllari boshqird tilida; -ra, -cha shakllari chuvash; -za, -na shakllari turkman tilining ayrim dialektlarida uchraydi.
Turkshunoslik adabiyotlarida -їn//-in qo‘shimchalari orqali hosil bo‘ladigan arxaik qurol kelishigi deb nomlanadigan kelishik shakli va ma’nosi ham aslida o‘rin-payt kelishigi ma’nosini beradi. Buni hozirgi turkiy tillarda o‘rin-payt ravishlari deb yuritiladigan ayrim so‘zlar tarkibida yaqqol ko‘rish mumkin.Oltoy: dazin (bahorda), kuzun (kuzda), tunun (tunda); boshqird: qishin (qishda), jazin (yozda); qozoq: jazin (yozda); xakas: chasxizin (bahorda); yoqut: qihin (qish), sayin (yoz), kuhun (kuz) kabi.
Qurol kelishigining “bilan” ko‘makchisidan kelib chiqqan -la//- lo, -lan ̸ ̸ -nan, -bǝn ̸ ̸-man, -bila ̸ ̸-pila kabi variantlari ham asosan o‘rin-payt, ba’zan birgalik ma’nolarini beradi: oltoy- maltava, atla; gagauz: aoshamnan (oqshomdan); qozoq: taspen (tosh bilan), qazben (g‘oz bilan) va boshqalar[8,97].
“O‘zbek tili tarixi masalalari” kitobida Q. Karimovning “Vosita kelishigi” (“Qutadg‘u bilig” materiallari asosida) nomli maqolasi berilgan bo‘lib, unda qurol kelishigi haqida yanada chuqurroq ma’lumotlarga ega bo‘lamiz. Ushbu maqolada bu kelishikning eng qadimgi turkiy tillarda keng qo‘llagani, o‘zining asosiy funksiyasidan tashqari yana bir nechta funksiyalarni bajarishi haqida ma’lumotlar berilgan.