Reja: Kirish. I bob. Kelishiklarning o‘rganilish tarixi haqida

Jo‘nalish kelishigidagi so‘zlar fe’lga bog`lanib, harakat yo‘nalgan predmetni ko‘rsatadi. Jo‘nalish kelishigining affiksi -ga, -ka, -qa shakllarida keladi: shaharga, dalaga, eshikka, parkka, yotoqqa kabi.
Ozarbayjon tilida jo‘nalish kelishigi “yönülük hal” deb ataladi va - a, - ǝ affikslari orqali hosil qilinadi: O daha çoh pǝhlǝvana vǝ cǝngavǝrǝ oxșayırdı.(O daha chox pahlavana va jangavara oxshayirdi — Bu daho pahlavonga va jangovorga o‘xshardi.) Jo‘nalish kelishigi o‘zbek tilidagi kabi kimga?, nimaga?, qayerga ? so‘roqlariga javob bo‘ladi. Gapda asosan vositali to‘ldiruvchi, bundan tashqari makon, zamon holi kabi sintaktik vazifalarni bajaradi.
O‘rin-payt kelishigining shakli -da affiksi bo ‘lib, bu kelishikdagi so‘z kimda?, nimada?, qayerda? (qayoqda?), qachon? kabi so‘rolarga javob bo‘ladi.
Ozarbayjon tilida o‘rin-payt kelishigi “yerlik hal” deb atalib -da, -dǝ affikslari orqali hosil qilinadi: Ayseldə (kimdə?), kitabda, dəftərdə (nədə?), bağda, həyətdə (harada?).
Chiqish kelishigining affiksi -dan bo‘lib, kimdan ? , nimadan? , qayerdan ?, qachondan ?, qanchadan? singari so‘roqlardan biriga javob bo ‘ladi: U do‘stidan xuddi shu daldani kutib turgan edi. (M. Ismoiliy)
Ozarbayjon tilida chiqish kelishigi “Çıxışlıq hal” deb yuritiladi. U ot so‘z turkumiga va otlashadigan so‘zlarga -dan, -dǝn affikslarini qo‘shish orqali hosil bo‘ladi. Kimdən?(kimdan?), nədən?(nimadan?), haradan?(qayerdan?) so‘roqlariga javob bo‘ladi: Sevincdən (kimdən?), kitabdan, dəftərdən (nədən?), bağçadan, küçədən (haradan?).
Ozarbayjon tilida ham chiqish kelishigi fe’l bilan birikib, to‘ldiruvchi vazifasida keladi: Gecǝdǝn, gündüzdǝn, aydan, günǝșdǝn,
Bu ǝngın fǝzadan necǝ ǝl çǝkim ?
Yar yarașıq sǝndǝn gǝlsin,
Şeir, nǝǧmǝ, sǝnǝt mǝndǝn.
Ozarbayjon tilida chiqish va jo‘nalish kelishiklari o‘zaro zid qo‘yiladi. Jo‘nalish kelishigi harakatni o‘zidan boshqasiga, chiqish kelishigi esa boshqa narsadan o‘ziga yo‘naltiradi:
Yönülük hal (jo‘nalish kelishigi) Çıxışlıq hal(chiqish kelishigi)
↓ ↓
sǝnǝ deyiram(senga aytaman) ̶ sǝndǝn soruram(sendan so‘rayman)
sǝnǝ pul verirǝm ̶ sǝndǝn pul aleram
(senga pul beraman) (sendan pul olaman)<sup>⁸</sup>
Ozarbayjon tilida ham tilimizdagidek chiqish kelishigi qo‘shimchasi -dan hamda ravishlar tarkibida qotib qolgan -dan qo‘shimchalari farqlanadi va o‘zaro omonim qo‘shimcha hisoblanadi:
chiqish kelishigi ravish
qǝnddan astadan
guldǝn birdǝn
Kelishik shakllarining noto‘g‘ri qo‘llanishi uslubiy g‘alizlikni keltirib chiqaradi: Bu Salimnigina emas, mening ham kamchiligim. Bu gapda tushum kelishigi shakli noto‘g`ri qo‘llangan. Yoki o‘rin-payt kelishigi shakli o‘rnida jo‘nalish kelishigi shaklining ishlatish ham uslubiy xato: Qarshida o‘qiyman – Qarshiga o‘qiyman kabi.
Bayon qilingan fikrlarni quyidagi jadvalda umumlashtirish mumkin:

O‘zbek tilida kelishik kategoriyasi	ozarbayjon tilida kelishik kategoriyasi
1.Bosh kelishik Ø	1.Adliq hal Ø
2.Qaratqiqich kelishigi →-ning;	2. Yiyalik hal →-in,-ın,-un,-ϋn;
3.Tushum kelishigi →-ni	3.Təsirlik hal → -i, -ı, -ü, -u
4.Jo‘nalish kelishigi →-ga	4. Yönlük hal → - a, - ǝ
5.O‘rin-payt kelishigi →-da	5.Yerlik hal → -da, - dǝ
6.Chiqish kelishigi →-dan	6.Çıxışlıq hal → - dan, - dǝn