Saklarin diLİ VƏ ƏDƏBİyyati

"Parfiyalıların dili iskit və Midiya dillərinin ortasında olan bir dildir və onların ikisinin qarışığından yaranmışdır." (60.84).
Elə həmin Pompey Troq parfiyalıların mənşəyi barədə yazmışdır:
"Belə ki, bütün dünyanı romalılarla öz aralarında ikiyə bölmüş və indi Doğu üzərində hökmranlıq edən parfiyalılar iskit qaçqınlarının törəmələridir." (60.83)
Gördüyümüz kimi, əksər antik müəlliflər kimi sakları iskit adlandıran bu müəllif parfiyalıların sakların bir qolu olduğunu bilirmiş. Üstəlik də ona bu xalqın öz ata-baba yurdlarından zorla qovularaq qaçqın və köçkün həyatı yaşamağa sürüklənmiş saklar, yəni əsrlər öncə işquzlar (iç oğuzlar) tərəfindən Azərbaycandan qovulan saklar olduğu məlum imiş. Parfiyalılar ölkəmizdən qovulan sakların o hissəsi idi ki, bugünki Türkmənistan ərazisinə köç etmiş və ilk fürsətdəcə babalarının vətənlərinə qayıtmış və qədim Azərbaycan şəhəri Həmədanı (Ekbatananı) özlərinə paytaxt etmişdilər.
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, lll-Vll əsrlər arasında Azərbaycanda yarandığı heç bir şübhə oyatmayan daha bir şer parçası var ki, onun da dili Maninin şerlərinin dili ilə eynilik təşkil edir. Söhbət "Türk və tatın türküsü" adı altında tanınan 8 misralıq bir şerdən gedir:
"Türk
--------
Kaçan körsə anı-Türk,
Budun anqa aydası:
Munqar təgir ululuq
Mundan adri kəslinir.
Tat
--------
Kəldi manqa tat,
Aydım: emdi yat,
Kuşqa bolup ət,
Səni dilər us, böri.
Tərcüməsi:
Türk
------
Haçan görsələr onu-Türkü,
Xalq ona deyəsidir:
Ululuq buna yaraşır,
Bundan ayrısına yox.
Tat
-------
Yanıma gəldi tat,
Dedim: indi yat.
Quşa ət ol,
Səni quzğun, qurd istər." (118.121).
Bu şerin dili də Maninin dili ilə eynilik təşkil edir və sak dilinin qərb (Parfiya) şivəsinə aid edilə bilər.Onun Azərbaycanda yarandığını isə buradakı "tat" etnonimi sübut edir və məlum olduğu kimi, Azərbaycanda yerli türklər tərəfindən "tat" adlandırılan bir xalq da yaşamaqdadır. Sözügedən etnonimə "Kitabi-Dədə Qorqud"da da (saqqalu uzun tat əri banladuqda) rast gəlinməkdədir (53.136). Süleyman Əliyarovun yazdığına görə, qədim türk mənbələrində sözügedən etno-nim daha çox "iranlı" anlamında işlənmişdir (53.137).
Təqdim edilən şer parçasının tata aid ikinci hissəsinin son üç sətri söhbətin atəşpərəst farslardan (Sasanilərdən) getdiyini, deməli, bu şerin də təqribən lll-Vll əsrlərdə yarandığını sübut edir.
Tarixi mənbələrdən məlum olduğu kimi, atəşpərəstlər öz ölülərini xüsusi daxmalarda uzun müddət açıq saxlar və qurd-quşun onun sümüklərini ətdən təmizləməsini gözləyərdilər. Belə hesab edilirdi ki, ölənin ətini quzğunlar yesə, o, cənnətə, heyvanlar yesə isə, cəhənnəmə gedəcəkdir (209.127).
Şerdə tata müraciətlə "indi yat, quşa ət ol, səni quzğun, qurd istər" deyilməsi əslində, ona ölüm və atəşpərəstlərin adətincə qurda-quşa yem olması barədə qarğış edilməsi, onun və sözügedən adətin də ələ salınması anlamına gəlir.
Sakların danışdıqları dilin müəyyən edilməsi sahəsində gəldiyimiz nəticəni görkəmli dilçi alimimiz Firidun Ağasıoğlunun ölçüyəgəlməz dəyərə malik olan misilsiz bir kəşfi də bütünlüklə təsdiqləməkdədir. Söhbət Ermənistan (Armeniya) məliyi l Artaşesin (e.ə-189-160) sərhəd daşları üzərindəki yazıların oxunmasın-dan gedir. Məlum olduğu kimi, Artaşes öncə Antioxun sərkərdələrindən biri idi və sonralar Arsakların (Parfiyanın) vassalı qismində Ermənistanın məliyi (çarı) olmuşdur. Onun Araz yaxınlarında Artaşat şəhərini saldıraraq öz ərazilərinin paytaxtı etdiyi məlumdur (216.l.407Artaşes; 60.31). Korneli Tasitin yazdıqlarından belə məlum olur ki, ikiüzlü və dəyişkən ermənilər çoxsaylı qarışıq evlənmələr səbəbiylə parfiyalılara yaxındırlar və azadlıq nemətini dadmadan onlara tabe olmağa meyl edirlər (7.349). Görünür, bu meyl və yaxınlığın səbəb və nəticəsidir ki, l Artaşesdən dövrümüzədək gəlib çıxan sərhəd daşlarının üzərindəki yazılar türkcə, daha dəqiq desək, sak dilinin qərb (Parfiya) şivəsindədir. Həmin daşlar (biri bütöv, biri sınıq iki daş) XlX əsrdə Qərbi Azərbaycandan, Göyçə gölü yaxınlığından tapılmışdır. Rus alimlərinin səylərinə baxmayaraq, yazının birinci iki sözündən-Artaşesin adından (Ataxşsi) və sonrakı "məlik" (mlk) sözündən başqa digər sözlərinin mənasını tapmaq mümkün olmamışdı. Yəni yazının arami (suryani) əlifbası ilə yazıldığı müəyyənləşdirilsə də və onun səslənişi dəqiqləş-dirilsə də alimlər yazının məzmununu dərk etməmiş, fəqət tam qəti bir şəkildə onun erməni dilində olmadığı qənaətinə gəlmişdilər (7.181). Hər iki daşdakı yazı eynidir və onların səslənişi belədir:
Artxşsi
mlkbryi
yritir
bundknxlt
Bütün sami əlifbalarında olduğu kimi, burada da saitlərin böyük əksəriyyəti qeyd edilməmiş, sözlər bir-birinə bitişik yazılmışdır.
Firidun Ağasıoğlunun oxumağa müvəffəq olduğu yzının mənası belədir:
Artxşsi (Artaşes) mlk (məlik) bryi (birəyi-ərazisi). Bund (bunda-burada) knxlt (konğuldu-qonuldu,qoyuldu). Yəni bu sərhəd daşı bura Artaşes məliyin ərazilərinin sərhəddini göstərmək üçün qoyulmuşdr. (7.181).
Sözügedən daşların Göyçə yaxınlarından tapılması onu göstərir ki, l Artaşesin dövründə Qərbi Azərbaycanın Araz çayından Göyçə gölünə qədər olan hissəsi işğal edilmiş və həmin dövrdə Ermənistanın (Armeniyanın) tərkibində olmuşdur. Hər halda, onun işğalçılıqla məşğul olduğunu Strabon da təsdiqləməkdədir (60.31).Artaşesin oğlu Tiqranın dövründə isə işğal edilən ərazilərin sayı özünün maksimum həddinə çatmışdı, fəqət bu, əhəmiyyətsiz dərəcədə qısa dövrü əhatə etmişdi. Artaşesin "məlik" titulu daşımış olması sübut edir ki, o da, oğlu Tiqran da, heç də eməni tarixçilərinin qələmə verdiyi kimi müstəqil çar olmamışlar. Məlik, yəni Arsaklarn vassalı olmuş və hər bir vassal kimi oğullarını parfiyalıların yanında əsir və girov qoymuşlar. Bu, sovet dövründə rus dilində dərc edilmiş "Qədim düya" tarixi kitabında yazılanlardan açıq-aydın görünməkdədir:
"Bu cür çarların gerçək hakimiyyəti Parfiyadakı ümumi əhval-ruhiyyədən asılı olurdu. Əsirlikdə olan erməni şahzadəsi Tiqran onu Ermənistan taxtına oturdacağı təqdirdə Atropaten ərazilərindən Parfiyaya "70 dərə" verəcəyini vəd edərək ll Mitridatı razı sala bildi. E.ə. 95-ci ildə Tiqran Armeniya çarı oldu." (218.406-407).
Artaşesin yazısının dili sübut edir ki, türk dili, yəni sak dilinin qərb (Parfiya) şivəsi həm Parfiya imperiyasının, həm də ondan asılı olan dövlətlərin (Albaniya, Ermənistan, Atropatenanın) rəsmi dövlət dili olmuş və bu dilin yazısı üçün arami (suryani) əlifbasından istifadə edilmişdir. Parfiya sikkələrinin üzərindəki yazılar da məhz eyni əifba ilə yzılmışdır. Sonrakı əsrlərdə Sasanilər həmin əlifbanı parfiyalılardan cüzi fərqlə əxz etmişlər (28.148-149). Təsadüfi deyil ki, Maninin yaratdığı yeni əlifba-manixey əlifbası da öz qaynağını məhz bu əlifbadan (arami) alır (28.166).
Parfiya və orta fars, yəni fars-Pəhləvi dillərini və yazı sistemlərini eyniləşdirən İ. Fridrixə etiraz edən İ.M.Dyakonov onun "Yazı tarixi" kitabına yazdığı şərhlərdə parfiyaların və farsların guya qohum olduqlarını təsdiqləsə də bildirir ki, parfiyalılara aid edilən və "pəhləvi" adlandırılan kitablar əslində farslara aiddir və onların əlifbası ilə Parfiya yazılarının əlifbasının hərfləri arasında bəzi fərqlər var (28.224).
İ.M. Dyakonovun bu təsbitinin bizim üçün böyük əhəmiyyəti var. Cünki bəzi alimlər sözügedən kitabları və Nisadan tapılan eyni yazıları pafiyalılara, yəni Arsaklara aid edərək, parfiyalıların dilinin guya fars dili olduğunu iddia etmişlər. Halbuki, Parfiya sikkələrinin əlifbası ilə sözügedən yazıların əlifbası eynimənşəli olsalar da ortada müəyyən fərq var. Ən böyük fərq isə Parfiya (Arsak) əlifbasında, orta fars əlifbasından fərqli olaraq, "L" hərfinin olmasıdır. Qeyd edək ki, Firidun Ağasıoğlu tərəfindən Artaşesin kitabəsinin oxunmasından öncə Parfiya yazılarına sadəcə Parfiya sikkələrində rast gəlinmişdi və onların dilini müəyyən etmək mümkün olmurdu.
Görünür, ermənilərin uzun müddət ərzində sak dilinin qərb (Parfiya) şivəsindən yazılı ədəbi dil kimi istifadə etmələri səbəbindəndir ki, onların dili türk dilinin güclü təsirinə məruz qalmışdır. Bu baxımdan alman alimi Mordmanın hələ 1870-ci ildə yazdığı fikirlər çox maraqlıdır:
"Məlumdur ki, ermənilər hindavropa mənşəli xalqdır, amma onların dili Turan dillərinin güclü təsirinə məruz qalıb. Bu sözlərlə mən heç də çoxəsirlik əlaqə nəticəsində Osmanlı dilindən alınmış sözləri yox, eramızın lV-Vll əsr erməni dilindəki Turan sözlərini nəzərdə tuturam. Bu o dövr idi ki, Səlcuqlular, Osmanlılar və başqa türklər barədə bir şey məlum deyildi." (219.6).
Gördüyümüz kimi Artaşesin rəsmi dil kimi istifadə etdiyi dil Parfiya (sak dilinin qərb şivəsi), yəni türk dili olmuşdur. Bu dillə bağlı Strabonun söylədikləri mövzumuz baxımından böyük önəm daşımaqdadır: