Sembolik bir dille bunun eksik bir keşif olduğunu, fakat yine de ilâhî hakikate bir tercüman gibi kabul edilmesi gerektiğini b

A) Din İlimleri,

a) Telif.

1.Bidâyetü'I-müctehid ve nihöyetü'l-mukteşıd. İbn Rüşd'ün Mâliki fıkhına dair günümüze ulaşan tek eseri olup Karaviyyîn Kütüp-hanesi'ndeki nüshaya ⁸⁸⁷ dayanı­larak ilkin 1909'da Fas'ta yayımlanmış, daha sonra Kahire ve İstanbul'da birçok defa basılmıştır. Eserin bazı bölümleri Fransızca, İngilizce ve Almanca'ya tercü­me edilmiş, kitap ayrıca Ahmet Meylânî tarafından Türkçe'ye çevrilmiştir. ⁸⁸⁸

2. Faşlul-makâl iî-mû beyne'ş-şerfa ve'1-hikme mine'l-ittişâl.⁸⁸⁹ İbn Rüşd'ün vahiy ile aklın, dinle felsefenin uzlaştırılması ve te'vi! konularında ka­leme aldığı bu eserin daha önce, Arap­ça orijinalinden tam veya bölümler halin­de dört yazmasının günümüze ulaştığı ve bunlardan ikisinin Leiden'de, birinin Oxford'da, birinin de Paris Bibliotheque Nationale'de bulunduğu bilinmekteydi. Yapılan araştırmalarda ise ikisi İspanya'da ⁸⁹⁰ ikisi de İstanbul'da ⁸⁹¹ olmak üzere dört nüshasının daha bulunduğu tesbit edilmiştir. XIII. yüzyılın sonlarında veya XIV. yüzyılın başlarında adı bilinmeyen bir mütercim tarafından İbrânîce'ye çev­rilen eserin İbrânîce metnini Norman Golb yayımlamıştır.⁸⁹² Eser pek çok dile tercüme edilmiştir.

3. ed-Damîme. İbn Rüşd'ün Allah'ın bilgisi konusunda Faş-lü'1-maköVe ek olarak kaleme aldığı bu eser de yukarıdaki kütüphanelerde gü­nümüze ulaştığı gibi Dominiken rahibi Raimond Martini tarafından Latince'ye çevrilerek Pugio Fidei adlı eserin içine dercedilmiştir.

4. el-Keşf hn menâhi-ci'1-edüle. Üç nüshası günümüze ulaşan eser ⁸⁹³ 1859'da Marcus Joseph Müller tarafından Münih'te ya­yımlanmış ve daha sonra birçok defa ba­sılmıştır. Kitap Almanca, İspanyolca, İn­gilizce, Fransızca ve Türkçe'ye çevrilmiş­tir.

5. Tehâfütü Tehâfüti'l-felâsife. Gazzâlî'nin Tehâfütü'l-îelâsife'sine red­diye olarak kaleme alınan eserin bazı nüs­haları Süleymaniye Kütüphanesi'nde bu­lunmaktadır.⁸⁹⁴ Eser ilk defa Calonyme ben David ben Todros ta­rafından İbrânîce'ye çevrilmiş, bu çeviri­den bazı nüshalar Oxford ⁸⁹⁵ ve Paris ⁸⁹⁶ kütüphanelerinde günümüze ulaşmıştır. Isaac adlı bir kişi tarafından yapılan di­ğer bir çeviri de LeidenÜniversitesi Kü­tüphanesi'nde kayıtlıdır.⁸⁹⁷ Bu İbrânîce tercümeden Calo Calon-ymos'un yaptığı Latince çeviri ise birçok defa basılmıştır.⁸⁹⁸ Ayrıca Augustino Nifus tarafından 1495'te yapılan şerhiy­le birlikte 1497-1576 yılları arasında on ikiden fazla baskısı gerçekleştirilmiştir.

Arapça aslı defalarca basılan Tehâfütü't-Tehâfüt'ün ilmî neşri ilk defa R Maurice Bouyges tarafından yapılmıştır ⁸⁹⁹Eser İngiliz­ce. İspanyolca, Türkçe ve Farsça'ya tam olarak, Almanca ve Fransızca'ya ise kıs­men çevrilmiştir. 6. Kitâb û uşûli'1-fıkh. Klasik kaynaklarda yer almayan bu eser­den müellif Bidâyetü'l-müctehid'de söz etmektedir.

7. Makale fi'l-cem' beyne fükâdi'l-Meşşa'în ve'1-müte-kellimîn min 'ulemfâ'l-İslâm fî key-fiyyeti vücûdi'l-'âlem fi'1-kidem ve'İ-hudûş. Kaynaklarda bazı farklılıklarla adı geçen ve iki cilt olduğu bildirilen eser gü­nümüze ulaşmamıştır.

8. Kitâb ü'l-fahş can mesâ'ile vakdat H'1-Hlmi'l-ilâhî fî Kitabi'ş-Şifâ' li'bn Sînâ. İbn Ebû Usay-bia tarafından bu şekilde zikredilen eseri Zehebî ve Safedî biraz daha farklı biçim­de kaydetmişlerdir.

1.Muhtaşarü'î-Müstaşfâ.⁹⁰⁰ Gazzâffye ait ese­rin özeti olup düşünürün gençlik döne­minin ürünüdür. Yakın zamanda Escurial Library'de ⁹⁰¹ bulunan eseri Ce-mâleddin el-Alevî yayımlamıştır (Beyrut 1994). Kitap, İbn Rüşd'ün Gazzâlîile ilk tanışmasının ve onunla ilk hesaplaşma­sının mahsulü sayılır. Zira müellif, bir yan­dan Gazzâlî'nin eserini inceleyerek onun görüşlerini tanımaya çalışmakta, öte yandan başta mantık olmak üzere fıkıh usu­lü ile doğrudan ilgisi bulunmayan pek çok meseleyi bu ilmin konuları arasında zikrettiği için onu eleştirmektedir.

2. Şerhti 'Akîdet.i'1-İmûm. cl-Mehdî.⁹⁰² Mehdî b. Tûmert'in el-'Akide adlı risalesinin şerhi olduğu sanı­lan kitap hakkında gerek müellifin eser­lerinde gerekse diğer kaynaklarda her­hangi bir bilgiye rastlanmamıştır. Ceza­yir'de el-Mektebetü'l-vataniyye'de bunun şerhi kabul edilen, biri Abdurrahman Ta­bakan ⁹⁰³ diğeri Ali el-Abbas Ahmed b. Muhammed el-Hase-nî ⁹⁰⁴ tarafından yazılan iki eser bulunmaktadır.

B) Mantık,

a) Telif. Kaynaklarda İbn Rüşd'ün, Aristo'nun mantık külliyatıyla ilgili şerhlerinin dışında mantığa dair yir­mi bir eserinin adı kaydedilmekteyse de "cAlâ keyfiyyeti'l-kadâyâ" adlı makale­si hariç hiçbiri günümüze ulaşmamıştır. İbn Rüşd'ün, Birinci Analitiklerde ilgili olarak yazdığı bu makalenin Arapça as­lı İngilizce tercümesiyle birlikte Douglas Morton Dunlop tarafından yayımlanmış­tır.⁹⁰⁵ AbrahamBalmes'in Latince'ye tercüme ettiği eser 1497"de basılmış, Pic de la Mirandole için yapıldığı anlaşılan

İbrânîce çevirisi ise basılmamıştır.⁹⁰⁶

b) Şerh. İbn Rüşd, îsâğücî ile birlikte Organon içinde yer alan sekiz kitaba hem kısa hem orta Ölçüde, ei-Burhân'a ise bü­yük hacimde şerh yazmıştır.

1. îsâğücî. İbn Rüşd bu eser için iki şerh kaleme al­mış, bunlardan ez-Zarûri fi'î-mantık ad­lı özetin İbranî harfleriyle Arapça metni­nin iki nüshası günümüze ulaşmış ⁹⁰⁷ ancak İbrânîce ve Latince tercümeleri kaybol­muştur. Telhîşu medhali Furfuryus adı­nı taşıyan orta hacimdeki şerh de halen mevcuttur.⁹⁰⁸ VVilliam de Lune ta­rafından Averrois, Commentarium medium. Süper libri introductionum Porphyrü adıyla Latince'ye çevrilen bu şerhin bir de İbrânîce tercümesi bulun­maktadır. Her iki tercüme Jacob Mantino tarafından yayımlanmıştır (Venedik 1560). Herbert A. Davidson, Latince ve İbrânîce çevirilere dayanarak eseri İngilizce'ye ter­cüme edip "Corpus Commentariorum Averrois in Aristotelem" serisi içerisinde neşretmiştir.⁹⁰⁹

2. Kitâbü'l-Makülât. Filozof bu esere iki şerh yazmış, Arapça özetinin orijinali ise kaybolmuştur. Palmesli Abraham'ın Epistola de primitate praedicatorum adıyla yaptığı Latince tercümesi basıl­mış olup (Venedik 1560), İbrânîce çevirisi kayıptır. Eserin Telhîşu Kitâbi'1-Makü-lât ⁹¹⁰ adını taşı­yan orta şerhinin Arapça orijinalinin nüshaları da günümüze ulaşmıştır.⁹¹¹ İbranî harfleriyle yazılmış olan Arapça orijinalinden sade­ce bir nüsha mevcuttur.⁹¹² Orta şerhin Arapça metnini Maurice Bouyges neşret­miş (Beyrut 1932), Gerard Jehami daha sonra Floransa, Leiden ve Meşhed nüsha­larını esas alarak bunu Telhîşu Mantıki Aristo içinde ⁹¹³ yeni­den yayımlamıştır. Bu orta şerh üç defa Latince'ye çevrilmiştir. Jacob Mantino ta­rafından Commentum Averrois cordu-bensis expositione media adıyla yapı­lan çeviri basılmış (Venedik 1552, 1562, 1573), anonim olduğu anlaşılan ikinci çeviri Liber praedicamentorum Aristote­lis cum commeentariis Averrois (Lyon 1542), yine anonim olan bir başka çeviri de Padoalı Nicolet tarafından Commen­tum Auerois süper librum predica-mentorum Aristotelis (Venedik 1483) adıyla yayımlanmıştır. Ayrıca Zacharias Zenari'nin 1560'ta Venedik'te eserin ye­ni ve farklı bir edisyonunu yaptığı görül­mektedir. Eserin Jacob ben Abba-Mari Anatolio tarafından Napoli'de yapılan İb-rânîce çevirisinden de günümüze iki nüs­ha ulaşmıştır.⁹¹⁴ Herbert A. Davidson bu eseri Arapça, İbrânîce ve La­tince tercümelerine dayanarak Middle Commentary on Aristotle's Categoriae adıyla İngilizce'ye çevirmiş ve "Corpus Commentarium Averrois in Aristotelem" serisi içerisinde yayımlamış (Cambridge 1969), Levi ben Gerson bu İbrânîce çeviri üzerine bir şerh yazmıştır.

3. Kitâbü'l-İbare. İbn Rüşd bu eser için iki şerh ka­leme almıştır. Arapça özetinin orijinali kaybolmuş, Balmesli Abraham tarafın­dan yapılan Latince tercümesi ve şerhi ise Epithome in libros perihermenias başlığı altında yayımlanmıştır (Venedik 1560). Eserin Telhîşu Kitâbi'l-İbare ⁹¹⁵ adını taşı­yan orta şerhinin Arapça orjinali günü­müze ulaşmış ve Gerard Jehami tarafın­dan neşredilmiştir.⁹¹⁶ Bu şer­hin Jacob Mantino'nun yaptığı, halen Venedik'te bulunan Latince tercümesi ⁹¹⁷ Cominum de Tridino tarafından Aris­totelis, perihermenias commentum Averrois Cordobensis expositione me-dia adıyla basılmıştır (Venedik 1560). Ese­rin ayrıca VVilliam de Lune'nun yaptığı bir başka çevirisi daha vardır.

4. Kitâbü'l-Kıyâs. İbn Rüşd bu esere de iki şerh yaz­mış, Arapça özetinin orijinali ise kaybol­muştur. Fransisco Burana'nın İbrânîce'-den yaptığı Latince tercüme Epitnome in iibros priorum analyticorum adıyla yayımlanmış (Venedik 1560), Abraham de Balmes tarafından yapılan bir şerhi de aynı nüsha içerisinde basılmıştır. Tel­hîşu Kitabi Anâlûtîka'1-ûlâ ⁹¹⁸ adını taşıyan orta şerh gü­nümüze ulaşmış olup Gerard Jehami bu­nu adı geçen koleksiyon içinde ⁹¹⁹ neşretmiştir. Fransisco Burana eseri İbrânîce tercümesinden Aristote­lis priorum duos analyticorum libros continens commentum Averrois Cordobensis expositione media adıyla La­tince'ye çevirmiştir (Venedik 1560}. VVil­liam de Lune'un İbrânîce'den yaptığı La­tince tercüme, Andreas Torresanus de Asula ve Bartholomaeus de Blavis ta­rafından 1483'te basılmıştır. Jacop ben Schem-Tob'un İbrânîce tercümesi ise henüz bulunamamıştır. S. Kitâbü'1-Bur-hân. İbn Rüşd bu esere üç şerh yazmış, Arapça özetinin orijinali kaybolmuştur. Balmesli Abraham tarafından yapılan Latince tercüme Epithome in librum posteriorum analyticorum başlığı altında basılmıştır (Venedik 1560). Telhîşu Kitabi Anâlûtîka'ş-şâniye ⁹²⁰ adını taşıyan orta şerh gü­nümüze ulaşmış ve Gerard Jehami bu şerhi yukarıda belirtilen koleksiyon için­de ⁹²¹ yayımlamıştır. Eser Fran­sisco Burana tarafından İbrânîce'den La­tince'ye tercüme edilmiş ve büyük şer­hin tercümesiyle birükte Aristotelis posteriorum cınaliticorum cum dupli-ci itidem Averrois Cordubensis expo-sitione media et magna liber secun-dos adıyla neşredilmiştir.⁹²² VVilliam de Lune bunu Arapça aslından Latince'ye çevirmiştir (Venedik 1560). Calonyme ben Calonyme tarafından yapılan İbrânîce tercümesi ise kayıptır. Eserin Tefsîru Kitâbi'1-Bur-hân adlı büyük şerhinin Arapça orijinali günümüze ulaşmamıştır, İbrânîce tercü­mesinden Fransisco Burana'nın gerçek­leştirdiği Latince tercümesi orta şerhin çevirisiyle birlikte yayımlanmış, ayrıca Balmesli Abraham'ın yaptığı tercüme özetiyle birlikte 1575'te basılmıştır. Ese­rin Jacob Mantino tarafından yapılan kıs­mî bir Latince tercümesi daha bulun­maktadır. Fransisco Burana'nın kaynağı­nı teşkil eden ve kimin tarafından yapıl­dığı bilinmeyen İbrânîce tercüme ise gü­nümüze ulaşmamıştır.

6. Kitâbü'I-Ce-del. Bu eserin özetinin Arapça aslı İb­rânîce çevirisiyle birlikte 1873, 1913ve 1974 yıllarında yayımlanmış. Abraham de Balmes'in İbrânîce'den yaptığı Latin­ce tercüme Epithome in libros topico-rum adıyla Cominum de Tridino tarafın­dan basılmıştır (Venedik 1560). Telhîşu Kitâbi'I-Cedel adını taşıyan orta şerhi­nin Arapça orijinali günümüze ulaşmış ve Gerard Jehami bunu yukarıda belirti­len koleksiyon içinde ⁹²³ neşret­miştir. Bu eserin Abraham de Balmes ta­rafından İbrânîce'den yapılan Latince ter­cümesi Aristotelis logicae pars tertia quae localis atque inventiva dicitur topicorum ac elenchorum universos complectens libros cum Averrois Cordubensis media expositione başlığı altında Cominum de Tridino külliyatı içinde yayımlanmış (Venedik 1575), ay­rıca Jacob Mantino'nun gerçekleştirdiği kısmî tercüme de ⁹²⁴ aynı külliyat içerisinde basılmıştır (Venedik 1575). Calonyme ben Calonyme'in yaptı­ğı İbrânîce çeviri ise kayıptır. Eserin bü­yük şerhinin Arapça orijinali de kaybol­muş, ancak İbranî harfleriyle yazılmış Arapça aslının bulunduğu VVolfson tara­fından tesbit edilmiştir.

7. Kitâbü's-Saf-sata. İbn Rüşd bu esere iki şerh yazmış­tır. Arapça Özetinin orijinali kaybolmuş, ancak İbranî harfleriyle yazılmış Arapça metni günümüze ulaşmıştır. Abraham de Balmes tarafından İbrânîce'den ya­pılan Latince tercümesi Epithome in libros Elenchorum adıyla Cominum de Tridino külliyatı içinde basılmıştır (Venedik 1575). Calonyme ben Calonyme ve Todros Todrosi'nin yaptığı İbrânîce çevi­rileri ise zamanımıza intikal etmemiştir. Telhîşu Kitabi Sofistika ⁹²⁵ adını taşıyan orta şerh günümüze ulaşmış olup önce Muhammed Selîm Salim ⁹²⁶ daha sonra Gerard Jehami ta­rafından yukarıda zikredilen koleksiyon içinde ⁹²⁷ yayımlanmıştır. Bal­mesli Abraham'ın İbrânîce'den yaptığı Latince çeviri. Aristotelis elenchorum libri duo commentum Averrois Cordo­bensis media expositione adıyla Comi­num de Tridino tarafından külliyat içinde neşredilmiş (Venedik ! 575), ancak İbrâ­nîce tercümesi günümüze ulaşmamıştır.

8. Kitâbü'l-Hatöbe. İbn Rüşd bu esere de iki şerh yazmıştır. Arapça metnin öze­ti Şmû'atü'I-hatâbe min kelâmı Ebi'l-Velîd İbn Rüşd adıyla basılmıştır(Kahire 1911). Abraham de Balmes'in Latince çevirisi Epithome in libros rhetorices Averrois Cordobensis adıyla Cominum de Tridino külliyatı içerisinde yayım­lanmıştır (Venedik \ 575). Telhîşu Kitâ-bi'1-Hatâbe adını taşıyan orta şerhin bir bölümü ilk defa Fausto Lasinio tarafın­dan II Commento medio di Averroe alla retorice di Aristotele adı altında neşredilmiş (Firenze 1878), eseri daha sonra Abdurrahman Bedevî (Kahire 1960) ve Muhammed Selîm Salim (Kahire 1967) Telhîşü'l-Hatâbe adıyla yayımlamış­tır. Eserin, Hermanus Allemanus tarafın­dan Rhetorica Aristotelis excerptis commentarii medii Averrois adıyla Arapça'dan yapılan Latince çevirisini Phi-lippus Venetius 1481'de neşretmiştir.

Balmesli Abraham'ın İbrânîce'den ger­çekleştirdiği bir diğer Latince tercüme Cominum de Tridino külliyatı içerisinde basılmıştır (Venedik 1575), Todros Tod-rosi'nin yaptığı İbrânîce çeviri Goldenthal tarafından Averrois, commentarius in Arİstotelis de arte rhetorica libros baş­lığı ile yayımlanmıştır (Leipzig 1842).

9. Kitâbü'ş- ŞiV. İbn Rüşd'ün iki şerh yaz­dığı bu eserin Arapça özetini Fausto La-sinio neşretmiş (Pisa 1873), eserin İbranî harfleriyle yazılmış Arapça orijinali gü­nümüze ulaşmıştır. İbrânîce tercümesi hakkında bilgi bulunmayan eserin, Abra-ham de Balmes'in Epithome in îibrum poeticae Averrois Cordobensis adıyla İbrânîce'den yaptığı Latince çevirisi Co­minum de Tridino külliyatı içerisinde basılmıştır (Venedik 1575). Telhîşu Ki-tâbİ'ş-Şi'r adını taşıyan orta şerhi ilkin Fausto Lasinio 11 commento medio di Averroe alla poetica di Aristotele baş­lığıyla ⁹²⁸ daha sonra Abdurrah-man Bedevî Aristo'nun Poetika'smm Arapça metni içerisinde ⁹²⁹ Muhammed Selîm Salim de Telhîşu Kitabi Aristotö-lîs îi'ş-şicr adıyla (Kahire 1971) yayımla­mıştır. Balmesli Abraham'ın İbrânîce'den Latince'ye Paraphrases Averrois in librum poeticae Aristoteles adıyla çevir­diği eser basılmıştır (Venedik 1560). Pa­ris Bibliotheque Nationale'de mevcut nüsha ile bunüs-hadan yapılmış bir seçme olduğu anlaşı­lan Paris Üniversitesi Kütüphanesi'ndeki nüsha ⁹³⁰ orta şerhin Arap­ça aslından Hermanus Allemanus'un yap­tığı Latince çeviridir. Bu çeviri 1481'de Philippus Venetus tarafından Averroes commentarium medium in poeticaem Aristotelis adıyla neşredilmiştir. Bu ne­şir 1968'de Brüksel'de De arte poetica... expositio media Averrois başlığıyla "Corpus philosophorum medü Aevi" se­risi içerisinde yeniden yayımlanmıştır. Eserin Jacob Mantino tarafından İbrânî­ce'den yapılan üçüncü bir Latince çeviri­si de basılmış (Venedik 1575). Todros Tod-rosi'nin gerçekleştirdiği İbrânîce çeviri ise Goldenthal tarafından Averrois, com­mentarius in Aristotelis de arte poeti­ca libros başlığı ile neşredilmiştir (Pisa 1873). Klasik kaynaklarda İbn Rüşd'ün bunlardan başka Aristo ve Fârâbî mantı­ğı üzerine bazı şerhlerinin adı verilmek-teyse de bunların büyük bir bölümü gü­nümüze ulaşmamıştır.