SeyiD ƏHMƏd mahmudi /j

ANİMİZM İLƏ FETİŞİZMİN FƏRQİ 
Sosioloqlar əvvəllər belə təsəvvür edirdilər ki, animistlərlə fetişistlər arasında 
heç bir fərq yoxdur. Amma sonrakı tədqiqatlar göstərdi ki, bu iki təfəkkür arasında 
müəyyən fərqlər vardır. Animistlər təkcə maddi əşyaların deyil, hətta onların 
nəzərində varlıq aləminin bütün işlərinə hakim kəsilən mücərrəd qüvvələrin də 
ruhları vardır. Halbuki fetişistlər yalnız bə'zi maddi əşyaların ruha malik olduğunu 
təsəvvür edərək onlara sitayiş edirdilər. Eyni zamanda animistlərlə fetişistlər 
arasında müştərək bir cəhət də mövcuddur. Yə'ni, onların hər ikisi inanır ki, 
müharibədə sehr və cadudan düşmənlərin əleyhinə bir döyüş vasitəsi kimi istifadə 
etmək olar; hər ikisinin əqidəsinə görə ruh sahibi həm xəbis və murdar ruha, həm 
də pak və xalis ruha malik ola bilər. Bu əqidəyə əsasən bütün müsibət və bəlalar, 
çətinlik və xəstəliklər insana düşmən olan bədxah ruhlar tərəfindən törənir və 
28 

---

onları dəf etmək üçün sehrkarlıq və cadugərlikdən istifadə etmək lazımdır. Onlar 
belə təsəvvür edirdilər ki, sehr və cadu pis insanların şərrini dəf etməkdə tə'sirli 
olduğu kimi, müharibələrdə, xəstəliklərin müalicəsində, fəlakət və çətinliklərin dəf 
olunmasında da tə'sirli sayılır. Buna görə də hər iki əqidənin ardıcılları müəyyən bir 
xəstəliyə tutulmuş şəxsin ətrafına yığışır, bə'zi kəlmələri uca səslə və xüsusi avazla 
oxumaqla, yaxud quşların uçuş hərəkətlərini təqlid etməklə özlərinə təlqin edirlər ki, 
guya quşlar ətrafda qanad çalıb uçduqları kimi, xəstəlik də bu şəxsdən qaçacaqdır. 
Yaxud onlar quraqlıq illərində xüsusi bir mərasim təşkil edərək qablarla havaya su 
atırlar və öz söylədikləri kimi bununla yağışa ethiyaclı olduqlarını xatırlatmaq 
istəyirlər. Onlar inanırlar ki, bu iş yağışın yağmasına səbəb olur. 
ƏRƏBİSTAN YARIMADASINDA ANİMİZM 
Ərəbistan yarımadasında bə'zi ərəb qəbilələri bütpərəstliklə yanaşı, xeyirxah və şər 
ruhlara, ay, günəş, ulduzlar və s. göy cisimlərinin ruha malik olduğunu güman edərək 
onlara sitayiş edirdilər. Bə'zi qəbilələr isə mələkləri Allahın qızları hesab edərək, 
onlara ilahi əzəmətin məzhəri gümanı ilə pərəstiş edir və bununla da bir növ onların 
məhəbbət və rəğbətini qazanmaq istəyirdilər. Bə'ziləri də şeytanlara pərəstiş edərək 
onların təhlükəsindən qorunmaq və onların zərərlərini dəf etməyə çalışırdılar. 
Burada cinlərə pərəstiş də mövcud idi; çünki onlar qaranlıq, səssiz-səmirsiz və 
qorxulu Ərəbistan səhralarında və çöllərində keçirdikləri şiddətli qorxu hisslərinə 
görə onlara pərəstiş edirdilər. Çünki onlarda belə bir inanc vardır ki, səhralar cinlərin 
ixtiyarındadır; onların rəğbət və məhəbbətini qazanaraq qorxu və vəhşətdən xilas 
olmaq üçün cinlərə və onların allahlarına pərəstiş etmək lazımdır. Ərəblər bu işlə 
sanki özlərini cinlərin pənahında hiss edirdilər. Həmin ərazilərdə yaşayan Bəni-
Xuzaə qəbiləsinin bir qolu olan Bəni-Məlih sülaləsi cinpərəstliklə tanınmışdı. Bə'zi 
ərəb qəbilələri, o cümlədən Himyər qəbiləsinin bə'zi üzvləri, Yəməndə Səba tayfası, 
Bəni-Təmim, Bəni-Ləxim, Bəni-Xuzaə tayfalarından bə'ziləri də göy cisimlərinə 
pərəstiş edirdilər. 
Qeyd etmək lazımdır ki, göy cisimləri səhra ərəblərinin həyatında yüksək 
əhəmiyyətə malik idi. Onlar ay, günəş və ulduzlardan, yolun və istiqamətin tə'yin 
olunmasında istifadə edirdilər. Bu məsələlər də göy cisimlərinə həddən artıq diqqət 
yetirilməsinə və nəticədə tədricən onlara məhəbbət göstərmələrinə səbəb oldu. 
Zaman keçdikcə bu iş göy cisimlərinin müqəddəs sanılmasına və onlara pərəstiş 
olunması ilə yekunlaşdı nəticədə belə bir e'tiqad yarandı ki, səmavi cisimlər ruha, 
əsraramiz qüvvəyə malikdir, insanların həyatında birbaşa tə'yinedici rol oynayır. 
Ulduzların bəxt ulduzları və günlərin də yaxşı və pis günlərə bölünməsi də bu 
fikirlərdən doğmuşdur. 
Beləliklə bütün əşyalarda, təbii varlıq və hadisələrdə ruhun varlığına inanmaq, 
div, pəri və s. qorxulu surətlərə və xəyali varlıqlara e'tiqad bəsləmək, onların 
29

---

30 
səhralarda, meşələrdə, xarabalıqlarda olmasını zənn etmək, bu kimi varlıqların 
xariqul'adə və son dərəcə böyük qüdrətə malik olmasını təsəvvür etmək bütünlüklə 
animizm təfəkkürünün məhsuludur. Qədim xalq ədəbiyyatında div, pəri və s. qeyri-
adi varlıqlar haqda çoxlu hekayələrin mövcud olması keçmişdə belə bir e'tiqad və 
fikrin geniş yayılmasının aşkar sübutudur. Hal-hazırda da bə'zi cəmiyyətlərdə bu 
kimi inanclar istər rəsmi, istərsə də qeyri-rəsmi şəkildə animizm tərzi-təfəkkürünün 
tə' sirləri kimi müşahidə olunmaqdadır.