SeyiD ƏHMƏd mahmudi /j

SUAL VƏ TAPŞIRIQLAR 
1. Marksizmin dinin yaranması barədə olan nəzəriyyəsi necədir? 
2. Nə üçün iqtisadi amil dinə yönəlmənin əsas səbəbi ola bilməz? 
3. Freydin cinsi nəzəriyyəsi hansı əsasda qurulub? 
4. Freyd hansı dəlilə görə Allaha olan e'tiqadı cinsi ehtiraslarla əlaqələndirir? 
5. Freydin nəzəriyyəsinin əsas iradı nədən ibarətdir? 
6. Bəxt və alın yazısına e'tiqad bəsləmək Allaha e'tiqadın əsası ola bilərmi? 
E'tiqadlar barədə olan dərsliklərdən istifadə etməklə, Allaha və dinə yönəlmənin 
əsas səbəblərini izah edin. 

---

26 
DÖRDÜNCÜ DƏRS 
İBTİDAİ DİNLƏR (1) 
FETİŞİZM VƏ ANİMİZM 
İlk insan cəmiyyətləri ilə əlaqədar aparılan sosioloji tədqiqatlar göstərir ki, ibtidai 
insanların dini e'tiqadları əsasən üç təfəkkür tərzi üzərində qurulmuşdur: 
1. 
Fetişizm; 
2. 
Animizm; 
3. 
Totemizm. 
Bu kimi e'tiqadlar üçün müəyyən və vahid bir tə'sisçi və bani göstərmək mümkün 
deyildir; amma sırf bu e'tiqadların mövcud olması onu göstərir ki, insanlar xilqətin 
əvvəlindən təbiətin fövqündə olan həqiqətlərə e'tiqad bəsləmişlər. Amma onlar bu 
barədə düzgün dərk etmədikləri üçün, eləcə də ilahi rəhbərlərdən uzaq düşmələri, 
xalis e'tiqadın olmaması ucbatından müxtəlif təhriflərə mə'ruz qalmış, xurafat və 
mövhumatlara üz tutmuşlar. Bizim ibtidai insanların varlıq aləminin həqiqətlərinə 
baxışı barədə zəngin və dərin mə'lumata malik olmağımız üçün növbəti iki dərsdə 
bu üç təfəkkür tərzini izah edəcəyik. 
1. FETİŞİZM 
Fetişizm (Fetish) - Portuqaliya mənşəli bir kəlmə olub sehr və cadu mə'nasını ifadə 
edir. Portuqaliyalılar bu kəlməni Afrikanın qərb sahillərini kəşf etdikləri zaman yerli 
zənci əhalinin müqəddəs sayıb sitayiş etdikləri əşyalar barəsində işlədirdilər. Onlar 
bu sözdən təbiətin fövqündə dayanan varlıqların tə'sirlərini, məsələn düşmənlərin 
şərrinin dəf edilməsini nəzərdə tuturdular. Buna görə də demək olar ki, “fetiş” 
kəlməsi terminologiyada müqəddəs bir şey, fetişizm isə onun sitayiş olunduğu dinə 
deyilir. İbtidai insanlar inanırdılar ki, xüsusi formada yonulmuş heyvan buynuzları, 
kiçik daş qırıntıları, taxta və filiz kimi təbii əşyalardan bə'ziləri, xariqul-adə qüdrətə 
malikdirlər; cahandakı hadisə və varlıqlara tə'sir göstərə bilirlər. Buna görə də həmin 
əşyaları müqəddəs sanaraq onlara ehtiram qoyur, xüsusi şəkildə pərəstiş etməklə öz 
həyatlarındakı məqsədlərinə çatmaq üçün onlardan kömək diləyirdilər. 
Fetişlər iki yerə bölünürdü: Onlardan bə'zilərinin tilsim gücünə malik olduğu zənn 
edilir, bə'zilərindən isə qoruyucu və pənah yeri kimi istifadə olunurdu. Birinci qrup 
törədici yönə malik idi; onlardan düşmənlər qarşısında maneə yaratmaq üçün istifadə 
edirdirlər. İkinci qrup isə dəfedici və qoruyucu xüsusiyyətə malik idi; onlardan 
düşmənləri, yırtıcı heyvanları, təbii fəlakət və müsibətləri dəf etmək üçün istifadə 
olunurdu.

---

Sosioloqlar fetişizmi ən ibtidai bir din hesab edir və onu sair dinlərin mənşəyi 
sayırlar. Onların fikrincə bu cərəyan ilk əvvəllər bə'zi təbii əşyalara sitayiş və ibadət 
formasında idi; zaman keçdicə insanlar daşdan, taxtadan və s. şeylərdən hazırlayıb 
müxtəlif şəkillərə saldıqları əşyalara da ibadət və pərəstiş etməyə başladılar. Bu 
baxımdan fetişizmi bütpərəstliyin mənşəyi hesab etmək olar. 
Qeyd etmək lazımdır ki, daşdan, taxtadan, xurmadan və s. əşyalardan müxtəlif 
formalarda bütlər düzəldib onlara sitayiş edilməsi Misir, Aşur, Babildən tutmuş 
Yunanıstan, Roma, Hindistan və Çin xalqlarına qədər bütün qədim tayfa və 
millətlərin hamısında ən adi bir iş olmuşdur. 
Həzrət İbrahim (ə) və ondan sonrakı ilahi peyğəmbərlərin gəlişindən sonra 
bütpərəstliyin qarşısı alındı, tovhid və təkallahlıq əqidəsi onu əvəz etməyə başladı. 
Müasir dövrdə insanların əksəriyyəti İbrahim (ə)-a məxsus olan dinlərin ardıcılları 
olmasına baxmayaraq, fetişizm və bütpərəstliyin tə'sirləri hələ də dünyanın ayrı-ayrı 
məntəqələrində müxtəlif formalarda müşahidə olunur. 
Hindistanda üçlük təşkil edən mə'budlara (Vişno, Şiva, Brahma) sitayiş 
olunmasını, yaxud orada Buddanın ardıcıllarının daşdan, taxtadan, metaldan və digər 
şeylərdən Buddanın heykəlini düzəldərək ona sitayiş etməsini müasir dövrün 
fetişizm nümunələrindən hesab etmək olar.