Sh. N. Zaynutdinov, R. I. Nurimbetov

Birinchisi
— barcha odamlarga xos boim agan elementar 
xususiy qobiliyatlar — shaxsning ancha murakkabroq fazi- 
latlarida ko‘rinadi: ko‘z bilan chamalash, tafakkuming tan- 
qidiyligi, saxiy qalblik, qat’iylik, sabotlilik, mazmuni asosida 
esda saqlab qoldirish va boshqalar.
Ikkinchisi
— murakkab umumiy qobiliyatlar — u yoki bu 
darajada barcha odamlarga xosdir. Bular umuminsoniy faoliyat 
turlari: mehnat, bir-biri bilan munosabatda bo iish , estetik 
va axloqiy faoliyatlara tegishla qobiliyatlardir. Bu guruhga 
kiruvchi har bir qobliyat shaxs xususiyatlarining murakkab 
tuzilish hisoblanadi.
Uchinchisi
— faqat turli darajadagina emas, balki umu- 
man, barcha odamlarga ham xos b o im a g a n , murakkab 
xususiy qobiliyatlar insoniyat tarixida aw al hunarga, so‘ngra 
kasblarga tomon rivojlangan qobiliyatlardir. Ular professional, 
o ‘ziga xos, maxsus, alohida qobiliyatlar sanaladi.
Rahbarlar ko‘p e ’tibor berishi zarur b o ig an qobiliyatlar 
xuddi mana shulardir.
Ko‘pincha rahbar xodimlaming qobiliyatlari haqida faqat 
ular favqulodda iste’dod tarzida ko‘ringanda yoki talant 
sifatida namoyon b o ig a n d a m aqtab gapiriladi, ko‘klarga 
ko‘tariladi.
Shuningdek, rahbar psixoligiyasini o ‘rganishda talant so‘zi 
ham ko‘p ishlatiladi. Talant — bu ijod tarzida namoyon
184

---

bo‘luvchi, m a’lum faoliyatlarga taalluqli qobiliyatdir. Talantli 
rahbar o‘z ish faoliyatida yangilik qaratadi. Endi rahbaming 
professional qobiliyati haqida qisqacha to ‘xtalib o‘tamiz.
Rahbaming professional qobiliyatlarini bilmasdan turib, 
ularga juda katta mas’uliyatli rahbarlik vazifalarni toptirish 
ham ijtimoiy, ham siyosiy, ham iqtisodiy xatoga yo‘l qo‘yish 
demakdir. Har bir rahbarlik vazifasi rahbardan psixologik 
imkoniyatlarga ega bo‘lgan qobiliyatni talab etadi.
Professional qobiliyat — bu inson shaxsning anchagina 
qat’iy, garchi, tabiiyki, tajriba ta’sirida o ‘zgaradigan individual 
psixologik sifatlarining yig‘indisi bo‘lib, u shaxsning bir sifa- 
tining ikkinchisi bilan almashtirilishi natijasida m a’lum mehnat 
faoliyatiga o‘rgatish, uni bajarish va unda takomillashishning 
samarali bo‘lishini belgilaydi.
Professional qobiliyatlar faqat professional faoliyatda va 
kasb uchun zarur bo‘lgan shaxsiy sifatlarini shakllantirishga 
mo‘ljallangan maxsus mashqlar jarayonida o ‘sadi.
Professional qobiliyatlar maxsus yangi sifatlar bo‘lmay, 
balki rahbar egallayotgan vazifa uchun qulay bo‘lgan ruhiy 
xususiyatlar va jarayonlaming umumiy yig‘indisidir. Demak, 
u yoki bu qobiliyatni bilish uchun rahbar shaxsining turli 
xususiyatlarini o‘rganib chiqish lozim.
Shaxsning tartiblilik, tirishqoqlik, mehnatsevarlik, o ‘z 
ishiga muhabbat va qiziqish kabi xususiyatlari har qanday 
rahbar uchun zaruriy sifatlardir.
Professional qobiliyat rahbar uchun eng muhim fazilatdir. 
U o ‘z kasbining m ohir ustasi, bilim doni b o ‘lgandagina 
jamoaning haqiqiy boshchisi, sardori sanaladi. Professional 
mahorat rahbar uchun bosh fazilat. M a’lum professional 
mahoratga ega bo‘lmagan rahbar jamoa dilidan uzoq bo‘ladi, 
u m um iy k o ‘rsatm alar, havoyi b u y ru q lar berish bilan 
cheklanadi, jamoa ich-ichidan tan olmaydi. Natijada obro‘siz 
yoki faol bo‘lmagan rahbarga aylanadi. Bunday rahbarlar 
jam oagagina emas, jam iyat taraqqiyotiga zarar keltiradi, 
ijtimoiy to ‘siqqa aylanib qolishi tabiiy.
185

---

Qobiliyat — insoniyatning necha ming yillik tadrijiy 
rivojlanish davrida alohida kishilaming ilm-fanda, rahbarlik 
salohiyatida, iqtisodiy yoki siyosiy taraqqiyotda san’at va 
adabiyotda erishgan oliy ne’matdir. Bugungi kunda insoniyat 
yaratgan barcha moddiy va ma’naviy boyliklar esa ana shu 
insoniyat qobiliyatining buyuk ko‘rinishlaridan biridir. Shu 
m a’noda qobiliyatlilikni, boshqacharoq qilib ijtimoiy ishlab 
chiqarish jarayonida rivojlanadigan va jamiyatning madaniy, 
m a’naviy va moddiy, texnikaviy bazasini yaratuvchi alohida 
shaxslarning (rahbar, ilm-fan, san’at va adabiyot kishilari) 
tafakkuri mahsuli ham deyish mumkin. Alohida qobiliyatli 
(professional) shaxslar tabiat-jam iyat qonunlarini kashf 
etadilar, butun bashariyat ahli esa ulardan bahram and 
boiadilar. Bu ijtimoiy kashfiyotlar ayni paytda iqtidorli, 
professional qobiliyatli shaxslarning yanada ko‘plab voyaga 
etishiga qulay shart-sharoit hozirlaydi va jamiyat taraqqiyoti 
uchun ulug‘vor zamin yaratadi.
Buyuk rahbar xodimlar, daholar hayot va faoliyatini tahlil 
qilish ularning xarakterida maqsad sari qat’iy intilish kabi 
ajoyib rahbarlik, tashkilotchilik, ishbilarmonlik kabi insoniy 
fazilatlar muhim rol o‘ynaganligidan dalolat beradi.
Ammo keyingi uch asr shunday professional rahbar va 
olimlami ko‘plab voyaga yetkazib bergani va ular taraqqiyot 
mahsuliga bogiiq holda o ‘zgarish va yangiliklarga nihoyatda 
boy boiganligi bilan boshqa asrlardan tubdan farq qiladi. Ana 
shu uch asmi o ‘zaro qiyoslaydigan boisak, yigirmanchi asrda 
ulkan ijodkorlik va jadal inqilobiy o ‘zgarishlar yuz berganligini 
ko‘ramiz.
Zero, shu asrda jahon xalqlarining aksariyati savodxon 
b o id i, shu asrda radio, televidenie ixtiro etildi, insonlar 
kosmosga uchirildi, elektron hisoblash mashinalari (kom- 
pyuterlar), axborot kommunikasiya texnologiyalari va bosh­
qalar yaratildi. Bunday yutuqlarni sanab sanog‘iga etib 
b o im ay d i. Bularning hammasiga insonning favqulodda 
qobiliyati sababchidir. Insoniyat butun tarixiy taraqqiyot 
davomida o ‘zi ham tabiatining bir boiagi boigani holda tabiat
186

---

kuchlarini zabt etish, uning sirlarini o ‘rganib, mehnat jara­
yonlarini engillashtirish, moddiy turmushni yaxshilash va 
madaniy turmush darajasini yuksaltirish uchun intilib va 
kurashib kelmoqda.
Hamma zamonlarda ham tafakkur ehtiroslari va inson 
qobiliyatining kuchi, serqirraligi, qam rovi kengligi va 
bilimdonligi jihatdan zabardast iqtidorli rahbarlarga muhtoj 
bo'lib kelgan va bundan keyin ham shunday bo‘lib qolishi 
muqarrar. Bu o‘zgarishlar insoniyat uchun iqtisodiy, ijtimoiy 
va siyosiy sohalarda yangi maqsad va boshqaruv vazifalarini 
qo‘ymoqda. Xullas, globallashuv inson yashayotgan muhitni 
va uning rahbarlik uslubini keskin tarzda o ‘zgartirmoqda.