Sh. N. Zaynutdinov, R. I. Nurimbetov

NAZORAT U C H U N SAVOLLAR
1. Xavfsizlikni boshqarish tushunchasini ochib berishga nisbatan
bugungi kundagi yondashuvni tushuntirib bering.
2. Xavfsizlik texnikasi nima?
3. Baxtsiz hodisalaming kelib chiqish sabablari va ulam i oldini
olishning mohiyati nimada?
4. Personal sog‘lig‘ini muhofaza qilish tizimini boshqarish deganda
nimani tushunasiz?
5. Korxona va tashkilotning iqtisodiy xavfsizligi nimani nazarda tutadi?
6. Intellektual mulk nima?
7. Intellektual mulkni muhofaza qilish qanday amalga oshiriladi?
8. Tijorat tashkiloti o ‘z xavfsizligini ta’minlash faoliyatining asosiy
yo'nalishlari va vazifalari nimalardan iborat?
9. Korxonada tashkil etiladigan xavfsizlik xizmati o ‘z faoliyatini
nimalarga qaratadi?
10. Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashning yagona tizimini yaratish qaysi
tamoyillar asosida amalga oshiriladi?
204

---

XI BOB. PERSONALNI BOSHQARISHDA
NIZO VA STRESSLARNING OLDINI OLISH
Munim tushunchalar: 
nizo, nizoli vaziyat, ziddiyat, ijti- 
moiy nizolar, tashkiliy nizolar, vertikal va gorizontal nizolar, 
oshkora nizolar, guruhlararo va shaxslararo nizolar, nizoni 
hal qilish, nizolami boshqarish, stress, stressli vaziyatlar, ruxiy 
tushkiinlik.
11.1. Nizolar va ularni boshqarish
Nizo — bu aniq shaxs yoki guruhlardan iborat bo‘lgan 
ikki yoki undan ortiq tomon o‘rtasida murosaning mavjud 
bo‘lmasligidir. Har bir tomon o‘z nuqtayi nazari qabul qili- 
nishiga intilib, boshqa tomonning shunday harakat qilishi uchun 
to£sqinlik qiladi (masalan, ikki muhandis stanok yaratib, har 
bin o‘z loyihasini qabul qilishini talab qiladi). Nizo ko‘pincha 
tajovuz, tahdid, munozara, dushmanlik, urush va h.k.lar bilan 
tenglashtirilib, doimo salbiy hodisa sifatida qabul qilinadi, unga 
imkoni boricha yo‘l quymasiik, yoki tezlik bilan vujudga kelgan 
vaziyatni hal etish zarur deb hisoblanadi.
Nizolar, ya’ni kelishmovchiliklar individlaming o ‘zaro 
bir-biriga ta’sir ko‘rsatishi, o‘zaro muomalada bo‘lishi jara­
yonida vujudga keladi, shuning uchun ham ular odam qancha 
umr ko‘rsa, shuncha davom etadi. Biroq nizolarning umumiy 
qabul qilingan, ulaming tabiatini, jamoaning rivojlanishiga, 
jamiyat taraqqiyotiga ta ’sir etishini tushuntirib beradigan 
nazariya yo‘q. Lekin shunday bo‘lsa ham nizolarning kelib 
chiqishi mavjud bo‘lishi, ulami boshqarish masalalari yuza- 
sidan ko‘pgina tadqiqotlar olib borilgan.
Ayrim tadqiqotlarda nizolarning "ma’naviy otasi" deb 
Geraklitni hisoblaydilar, shuningdek Sokrat va Platonga havola 
qilishlar ham uchraydi. Gegelga, uning ziddiyatlar to‘g‘risidagi 
va qarama'qarshiliklarning kurashi haqidagi ta’limotiga yetarli 
darajada tez-tez murojaat qilib turiladi.
205

---

0 ‘tgan asr boshlarida bir qator Germaniya, Avstriya va 
amerikalik sotsiologlar: G. Zimmel, L. Gumplovich, D. Smolli, 
U. Samnerlaming tadqiqotlari bilan nizolar nazariyalariga asos 
solindi. Ulardan eng mashhuri G. Zimmel bo‘lib, u nizolami 
jamiyat hayotidagi muqarrar hodisa sifatida qaragan, nizolar 
inson tabiatining xususiyatlaridan kelib chiqadi va shaxsga 
xos b o ‘lgan hujumkorlik instinkdan paydo b o ‘ladi, deb 
hisoblaydi.
Chet el firmalarining faoliyati, ayniqsa, mulkchilik shakl- 
lari o ‘zgargan hozirgi sharoitda, respublikamizdagi korxona 
va tashkilotlarning tajribalari shuni ko‘rsatadiki, zamonaviy 
rahbarlarga va personalni boshqaruvchilarga nizolarni 
boshqarish va ulami bashorat qilish yuzasidan yetarli darajada 
bilim va ko‘nikmalar zarurdir.
Kishilaming qarashlaridagi tafovutlar, u yoki bu voqeani 
idrok etish hamda ularga baho berishning mos kelmasligi 
ko‘pincha tortishuvchi vaziyatlarga olib keladi. Agar vujudga 
kelgan vaziyat o ‘zaro harakat qatnashchilaridan bittasiga o ‘z 
oldiga qo‘ygan maqsadga erishishda xavf tug‘dirsa, u holda 
nizoli vaziyat kelib chiqadi.
Shunday qilib, nizoli vaziyat — tomonlaming biron-bir 
xususda qarama-qarshi, ziddiyatli nuqtayi nazari, ziddiyatli 
maqsadlarga intilishi, ularga erishish uchun turli-tum an 
vositalardan foydalanishi, manfaatlar, istaklaming bir-biriga 
mos kelmasligi va shu kabilardir.
Ko‘pincha nizoli vaziyat asosida obyektiv ziddiyatlar 
yotadi. Lekin ba’zan qandaydir mayda-chuydalar: noo‘rin 
aytilgan so‘z, fikr, ya’ni hodisa nizoning kelib chiqishiga yetarli 
asos bo‘lishi mumkin. Ammo 0 ‘zbekiston sharoitida har bir 
xodim boshqa millatlarga mansub bo'lmagan, nizoli vaziyatni 
chetlab o‘tadigan sharm, hayo, or, andisha, nomus, vijdon 
kabi axloqiy tarbiya maktabini o ‘tagan, hech bir o‘xshashi 
yo‘q mahalla tarbiyasi va ta’sirida bo‘ladi.
Hadisi shariflardan birida aytilishicha, odam, eng awalo, 
o‘zidan uyalishi kerak. Nojo‘ya qilmishi uchun o‘zidan uyalgan 
odam birovning ham nojo‘ya xatti-harakatini qoralay oladi.
206

---

Ana shuning uchun ham har qanday korxona va tashkilotda 
nizolarning oddini olish zarur. Nizo bo‘lgan joyda hayo yoki 
uyat yo‘qoladi. "Bir ketgan uyat qaytib kelmaydi", "Dilda dog‘ 
ko‘tarib yurgandan ko‘ra betning qizargani afzal", deydi 
xalqimiz.
Kelib chiqayotgan o ‘zaro ziddiyatning nizoli vaziyatga 
aylanishi uchun quyidagilar zarur:
— nizoli o ‘zaro harakat ishtirokchilari uchun vaziyatning 
ahamiyatini tushuntirish;
— boshqa qatnashchilaming maqsadga erishuvi yo‘lida 
muxoliflardan biri ilgari surgan to ‘siqning mavjudligi (bu hatto 
real voqelik emas, subyektiv idrok etish ham bo‘lishi mumkin);
— vujudga kelgan to‘sqinlikka hech bo‘lmaganda tomon- 
lardan birining shaxsiy yoki guruhiy chidamining oshirib 
yuborilganligi.
Albatta, ziddiyatlami bartaraf etishda 0 ‘zbek xalqida tarixan 
mavjud bo‘lgan ana’anaviy "nomus", "andisha", "vijdon", 
"qanoat" kabi umuminsoniy axloq, tarbiya yo‘lidan ham keng 
foydalanish zarur. Olamda qanoat kabi dilni poklaydigan narsa 
yo‘qdir.
Nizoli vaziyatda bo‘lajak nizoning ehtimol tutilgan qat- 
nashchilari — subyektlar yoki muxoliflar, janjal mavzui yoki 
nizo obyekti namoyon bo‘ladi.
Nizo subyektlari nizoli o‘zaro harakat qatnashchilari bo‘- 
lib, bunday subyektlar sifatida ayrim shaxslar, guruhlar, 
tashkilotlar maydonga chiqishi mumkin. Shuni ta’kidlash 
kerakki, muxoliflar o ‘z nomlaridan harakat qilish imkoniga 
ega bo‘lishlari, uchinchi shaxslar nomidan maydonga chiq- 
masliklari, kimningdir manfaatini amalga oshirishda vosita 
bo‘lmasliklari kerak. Bunday holda nizoning aniq ishtirokchilari 
haqida emas, balki vositachilar haqida gap borishi mumkin.
Janjallashuvchi tomonlardan har biri nimaga da’vo qilsa, 
o ‘sha narsa nizoning obyekti b o ‘ladi, bunda qatnashuv- 
chilardan biri nim anidir olgan bo‘lsa, bu narsa boshqa 
tomonni o ‘z maqsadlariga erishish imkoniyatidan butunlay 
va qisman mahrum etadi. Masalan, mulkka egalik qilish, davlat
207

---

mulkini xususiylashtirish variantini tanlash va boshqalar. Bu 
sanab o‘tilgan barcha misollarda mazkur huquqni olgan tomon 
barcha masalalami o‘z ixtiyori bilan hal qilish imkoniyatiga 
ega bo‘ladi va boshqa tomonning tegishli imkoniyatlarini to ‘la- 
to ‘kis yo‘qqa chiqaradi yoki jiddiy ravishda qisqaradi.
Bunday holatda nizoning obyekti mol-mulk, yer, tashki- 
lotni boshqarish huquqini qo‘lga kiritishdir. Nizoning sub­
yektlari sifatida hokimiyat, tashkilot, xususiy shaxslar, ya’ni 
bu huquqqa qarshi chiquvchilar maydonga chiqadilar.
Nizoli vaziyat — yetarli darajada harakatchan beqaror holat 
bo‘lib, tashkil etuvchi elementlardan biri o‘zgarishi bilan osonlikcha 
o ‘zgarishi mumkin, bunday elementlarga muxoliflarning 
qarashlari, obyekt-muxolif munosabatlari kiradi. Bunda nizo 
obyektining almashinishi, muxoliflarning o ‘zaro harakatini 
qiyinlashtiruvchi yoki yo‘qqa chiqaruvchi shart-sharoitlaming 
paydo bo‘lishi, subyektlardan birining bundan keyingi hamkorlik 
qilishdan voz kechishi va boshqalar ta’sir qiladi.
Subyektlaming o‘zaro harakat qilishida har kimning xulq- 
atvoriga muxoliflarning rasmiy, ba’zan norasmiy maqomi, 
ularning ega bo‘lgan hokimiyat darajasi ta’sir ko‘rsatadi.
"Boshliq-xodim" to ‘qnashuvida aw aldan boshliqning 
darajasi xodimning darajasidan yuqori bo‘lib kelgan, lekin 
keyinchalik kuchlaming bunday taqsimotini o‘zgartiruvchi turli 
sabablar sodir bo‘lishi mumkin (xodim yuqoriroq lavozimga 
ishga o‘tkazilishi, xodimlaming o ‘z tomonlariga yuqoridagi 
rahbarlami, jamoani jalb qilishi bunga misol bo‘la oladi).
Nizoli vaziyat — bu nizoning paydo bo‘lish shartidir. 
Bunday vaziyatning nizoga aylanishi, kuchayishi uchun tashqi 
ta’sir, turtki yoki biror voqea sodir bo‘lishi lozim.
"Nizo" tushunchasi ta’rifming bir qancha turlari mavjud 
bo‘lib, ikkitasi keltirib o ‘tiladi: birinchi ta’rif — klassik ta’rif 
bo‘lib, 50- yillarda ijtimoiy nizolar bo‘yicha amerikalik muta- 
xassisi L. Kozer tomonidan taklif qilingan bo‘lib, keyingi yil­
larda undan ko‘plab nizolarni ta ’riflash uchun foydala- 
nishmoqda. Ikkinchisi mualliflar F. M. Borodkin va N. M. Koryak
208

---

tom onidan 80- yillarning oxirida ishlab chiqilgan bo‘lib, 
hozirgi vaqtda keng qo‘llanilmoqda.
Nizo 
— qadriyatlar uchun muayyan maqom, hokimiyat, 
resurslar uchun kurash olib borishdan iborat bo‘lib, unda 
ko‘zga tutilgan maqsad raqibni betaraf qilib qo‘yish, unga 
zarba berish yoki uni yo‘q qilishdir (Kozer). Mazkur ta’rifda 
nizoli o ‘zaro harakatning maqsadlari, muxoliflik qarshilik 
ko‘rsatgan taqdirda amalga oshirilishi m um kin b o ‘lgan 
harakatlar aniq va ravshan ko‘rsatilib o‘tilgan, shu bilan birga 
harakatlarning kuchi ortib borishi tartibida sanab o ‘tilgan.
Nizo 
— bir-biriga qarama-qarshi yo‘naltirilgan maqsadlar, 
manfaatlar, nuqtayi nazarlar, fikrlar yoki ikki va undan ortiq 
kishining qarashlari to ‘qnashuvidan iboratdir. Mazkur ta’rifda 
qarama-qarshi maqsadlar, manfaatlar shaklidagi to ‘qnashuv 
predmetiga e’tibor qaratilgan bo‘lib, ta’sir ko‘rsatish usullari 
masalasi noma’lum qoladi.
Birmuncha keyinroq borib nizoning mana bunday shakli 
taklif etilgan: