Sh. Sh. Shodmonov

«oraliq nishon»
(maqsad
— intermediate target) bo‘lib kapitalni investitsiyalash jarayonida katta 
rol o'ynaydigan foiz me’yori xizmat qiladi. Monetaristlar esa pul- 
kredit siyosatining asosiy maqsadi pul massasi deb hisoblaydilar, bu 
ularning sxemalarida iqtisodiy faollik holatining kaliti hisoblanadi.
Monetaristlar evolutsiya jarayonida iqtisodiy tartibga solishning 
Keyns vazifalarini hal qilishga moslashtirilgan an’anaviy pul-kredit va 
bank institutlarini tubdan qayta qurish taklifi bilan chiqadilar. Xususan, 
ular markaziy bankning diskretsiya siyosatiga qarshi chiqib, iqtisodiy 
siyosatda avtomatizm va pul qoidasini qo'llashning asoslanganligi taraf- 
dori bo‘ladilar. M. Fridman, masalan, pulning o‘sish sur’atini tan- 
lashda yakuniy mahsulot narxining uzoq muddatli barqaror darajasiga 
yo'naltirish zarur deb hisoblaydi. U pul massasining yiliga o‘rtacha 
4% mexanik o‘sish qoidasini kiritishni taklif qildi. Bu raqam 3%lik 
real mahsulot o'sishi va 1 %lik pul muomalasi tezligining uzoq muddatli 
pasayishidan tarkib topadi. Bunda qoidaga qat’iy xarakter berilishi 
lozim: u konyunktura tebranishlarini hisobga olmasligi va o‘sish ilgari 
tanlab olingan sur’atga muvofiq oyma-oy muntazam ro‘y berishi kerak.
0 ‘tgan asrning 1970-yillari o‘rtalarida pul qoidasi biroz o‘zgargan 
ko‘rinishda va targetlangan pul massasi nomi ostida qator mamlakatlarda 
qoMlana boshladi. Bank zaxiralari va naqd pulning o'sish oriyentirlarini 
kiritish haqida ilk bora Bundesbank (Germaniya) e’lon qildi, 80-yillar 
boshiga kelib esa bu siyosatni boshqa ko‘plab mamlakatlar qurol qilib 
oldilar. Italiya — yangi kreditar umumiy summasini kiritdi. 1975-yili 
M x
targetlash yo‘liga Kanada ham o‘tdi; uning ortidan Buyuk Britaniya 
(1976-y.) va Fransiya (1977-y.) ham keldi, ular pul massasining turli 
tor va keng ko'rsatkichlari uchun «nishon» o'rnatdilar. Targetlash siyosa­
tiga shuningdek, Niderlandiya, Ispaniya va boshqa ayrim mamlakatlar 
ham qo‘shildi.
128

---

1978-yildan boshlab to‘liq bandlik va muvozanatli o‘sish haqidagi 
qonunga (Xemfri-Xoukins qonuni) muvofiq AQSH FZT tijorat 
banklarining zaxira qoldiqiari bilan operatsiyalar bo‘yicha foiz stavkasi 
va pul agregatlari uchun yaqin 12 oyga maqsadli oriyentirlar «ayri»sini 
muntazam ravishda chop eta boshladi. Shu bilan bir paytda hukumat 
tepasiga kelgan R. Reygan ma’muriyati biznesga soliqlarni kamaytirish, 
Ruzveltning «yangi kurs» vaqtlari davrida ta’sis qilingan eng muhim 
ijtimoiy dasturlarni to‘xtatish siyosatini o‘tkaza boshladi. 1979-yilning 
oxirida Angliyada hukumat tepasiga M. Tetcher boshchiligidagi 
konservatorlarning kelishi ham iqtisodiy strategiyadagi keskin o‘zgarish 
bilan, xususan, birinchi o‘ringa tovar narxlari darajasini barqarorlashtirish 
vazifasini chiqarish bilan namoyon bo‘ldi.
Tahlilning ko'rsatishicha, mamlakatlardan hech qaysi biri Fridman- 
ning pul qoidasini sof holatda qo‘llamagan. Manevr qilish erkinligini 
saqlab qolar ekan, iqtisodiy hukumatlar amalda targetlashni diskretsiya 
tamoyili bilan uyg'unlashtirgan. «Siqib chiqarish» siyosati inflatsiya 
bosimining pasayishiga olib keldi. Bu ayniqsa, Germaniya va Angliyaga 
taalluqli. Biroq bu siyosatning foiz stavkalarining o‘sishi, ishlab chiqa- 
rishning rivojlanish sur’ati pasayishi, ishsizlikning o'sishi kabi salbiy 
oqibatlari ham aniqlandi. Monetaristik eksperimcnt yillarida (1979— 
1982-y.) AQSHda real mahsulot yo'qotish 450 mlrd. dollarga teng bo‘ldi, 
bu amerika iqtisodiyoti o‘zining potensial imkoniyatlaridan past ishlagan- 
ligini anglatadi.
Markaziy bankning pulni qat’iy targetlash siyosatidan chekinishi 
monetaristik ta’limotning fiaskosi, uning muhim tavsiyalari xatolikiari 
sifatida qabul qilindi. Biroq monetaristlarning o'zlari buni umuman 
boshqacha talqin qildilar: monetaristik siyosatdan hcch qanday chekinish 
boMmagan va FZT buni xayoliga ham kcltirmagan deb hisoblaydi 
M. Fridman. Uch yil davomida monetaristik strategiyaning asosiy 
talabi — pulning barqaror o'sishi ta’minlanmadi. AQSH MB rahbariyati 
oppozitsiyasi shu bilan bog'lanadiki, byurokratiya apparati o‘z imtiyoz- 
larini va pul qoidasini avtomatik bajarishda yokqotishi mumkin bo‘lgan 
ahamiyatini saqlab qolishga intildi.
Muvaffaqiyatga erishmagan targetlash amaliyoti monetarizmga oqim 
sifatida putur yetkazdi va uning mag'lubiyati haqida gap-so‘z tarqaidi. 
Pul massasi «endogen» xarakterining keynsdan keyingi nazariyasiga 
qiziqish tiklandi. Pul massasi nominal daromadning funksiyasi sifatida 
ko‘rib chiqiladi, buning aksi emas. Endogen pul massasi nazariyasi 
miqdoriy nazariya bilan uch jihatdan farqlanadi: