Sh. Sh. Shodmonov

5. 
Jahon pullari. 
Tashqi savdo aloqalari, xalqaro qarzlar, tashqi 
hamkorlarga xizmatlar ko‘rsatilishi jahon pullarining paydo bo‘lishini 
taqozo etdi. Pulning bu funksiyasi xalqaro savdoga xizmat qiladi, xalqaro 
to‘lov vositasi (tashqi savdo balansi tanqisligini qoplashda), xalqaro 
iste’mol vositasi (tovarga to‘lovlarini naqd pulda to ‘lashda), ijtimoiy 
boylikni moddiylashtirish (kapitallarni bir mamlakatdan boshqasiga 
o ‘tkazishda) rolini bajaradi.
Pullarning barcha beshta funksiyasi pullarning tovarlar va xizmat- 
larning umumiy ekvivalenti sifatidagi yagona mohiyatini namoyon qiladi. 
Ular chambarchas bog‘liqlikda va birlikda bo‘ladi. Mantiqan va tarixiy 
jihatdan har bir navbatdagi funksiya bundan oldingi funksiyalarning 
muayyan rivojlantirilishini nazarda tutadi.
Pullarning sanab o'tilgan funksiyalarni bajarishi tufayli ular, ayniqsa, 
bozor iqtisodiyotida ishlab chiqarishning rivojlanishida asosiy rolni 
o ‘ynaydi. Pullarning iqtisodiy tizimdagi ijtimoiy roli shundan iboratki, 
ular mustaqil tovar ishlab chiqaruvchilar o ‘rtasidagi bog1 lab turuvchi 
bo‘g‘in, shuningdek, tovar xo‘jaligidagi ijtimoiy mehnatni hisobga olish 
vositasi hisoblanadi. Pullar tovarlarga narxlarni belgilashda qatnashadi.
XULOSALAR
1. N atu ral ishlab chiqarishning tovar ishlab chiqarishga o ‘tishi — qo n u n iy
va u zo q ja ra y o n d ir. Ib tid o iy ja m o a tu z u m in in g p a rc h a la n ish i bilan 
yuzaga kelgan tovar m unosabatlari ishlab chiqarishning keyingi b arch a 
uslublarida o ‘z o 'rn ig a ega va u n ing m aqbulligini k o ‘rsatadi.
2. T ovar-pul m unosabatlarining yuzaga kelishi sabablari ijtim oiy m ehnat 
taq sim o ti va shaxsiy rnulk paydo b o 'lish i b ilan b o g ‘liq. B u ikkalasi 
h a m ishlab c h iqaruvchilarning o ‘ziga xosligini anglatadi. B irinchisi, 
alohida m ahsulotlam i tayyorlash, ikkinchisi, iqtisodiy o ‘ziga xoslikdan 
iborat. T ovar ishJab chiqarishning asosiy ziddiyati m eh n atn in g ijtim oiy 
xarakteri va uning alohidaligi orasidagi ziddiyatdan tashkil to p g an b o ‘ladi.
3. T o v ar ikki xususiyat — iste’m ol qiym ati (foydaliligi) va ayirboshlov 
qiym ati (an iq proporsiyada boshqa tovarga ayriboshlanishi) birligidan 
ib o ratd ir.
4. Q iym at shakli rivojlanishi o ‘zida to v ar alm ashinuvi rivojlanishining 
tarixiy jaray o n in i 
m ujassam lashtiradi va quyidagi bosqichlarni bosib
35

---

o ‘tadi: oddiy (yoki favqulodda) qiym at shakli, to ‘liq (yoki m ukam m al) 
qiym at shakli, qiym atning ijtim oiy shakli va pul shakllari.
5. P u ln in g m ohiyati quyidagi funksiyalarda o ‘z aksini topgan: qiym at 
o ‘lchovi, m uom ala vositasi, jam g 'arish vositasi, to ‘lov vositasi va ja h o n
p u lla r i. T o v a r, a lm a s h in u v in in g k ey in g i r iv o jla n is h i z a m o n a v iy
rivojlangan b o z o r iqtisodiyoti u c h u n xarakterli b o 'lg an q iy m atn in g
m u k a m m a l-p u l shakliga olib keldi. E lek tro n p u llar y o rd am id a aks 
eta d ig a n qiy m at m u n o sab atlari o ‘zining soxta q o b ig 'id a n m a h ru m
b o ‘ladi. H a r b ir tovar bozordagi tovarlar massasidagi o ‘z ayirboshlash 
k o ‘rinishiga ega. B u proporsiya t o ‘g ‘ri va bevosita (q im m at m etall 
o rq a li em as) b o sh q a to v a rlarg a b o g ‘liq boMgan za m o n a v iy p u lla r 
y ord am id a realizatsiya qilinadigan narxlar bilan qayd etiladi.
6. O ltin stan d a rd davrida dunyo miqyosida har kim o ‘z «milliy m undiri»ni
- dollar, funt-sterling, m arka, rubl va boshqalarni tiqishtira boshladilar 
va ularni natural shaklda oltin qiym ati k o ‘rinishida qoMladilar. Lekin 
a sta -se k in bu d o irad a o ltin n i siqib ch iq arish yuz b e ra b o sh lad i va 
u n in g o ‘m in i qiym at ko'rsatkichlari egalladi.