Shaxs va jamiyat

uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar – ijtimoiy-madaniy jarayon
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

107
muhimligiga ko‘ra hozirgi vaqtda falsafiy bilish tizimida qadriyatlarni 
o‘rganadigan maxsus tarmoq – aksiologiya (axios – qadriyat va 
logos – ta’limot) maydonga keldi.
insoniyat hayoti va o‘tmishga sivili-
zatsiyaviy yondashish haqida gap bor-
ganda ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar 
to‘g‘risidagi marksistik qarashlarga ham 
munosabat bildirishga to‘g‘ri keladi. bu qarashlar tarixiy jarayonni 
qat’iy sxematik sabab-oqibat, izchil ketma-ketlik tarzida kechadi, de-
gan da’vosi bilan kishilik dunyosi butun murakkabliklarini qamray 
olmagani holda, yana chiziqli tafakkur usuli bo‘lib qolgan edi.
ma’lumki, uyg‘onish davri, xv–xvii asrlar mutafakkirlari yev-
ropa tarixini uch bosqichga – porloq – antik davrga, qora – o‘rta asr-
larga va kirib kelayotgan nurafshon – yangi zamonga bo‘lgan edilar. 
Sen-Simon (Fransiya) esa antik davrga quldorchilik, o‘rta asrchilikka 
feodalizm va yangi davrga yollanma mehnatga asoslangan sanoat ti-
zimi tarzida qaragan. Nemis faylasuflari K. Marks va A. Engels bu 
uchlikka Luis Morgandan o‘zlashtirilgan ibtidoiy jamoa davrini va 
xix asrda «sharpasi kezib yurgan», hozir esa utopiya ekanligi ham-
maga aniq bo‘lib qolgan kommunizmni o‘zlaridan qo‘shgan edilar. 
natijada insoniyat tarixi ibtidoiy jamoa tuzumi, quldorchilik, feoda-
lizm, kapitalistik va kommunistik formatsiyalardan (bu atama esa ge-
ologiya ilmidan olingan) iborat bo‘lib qolgan edi.
k. marks va F. engelsda, ularning davomchisi bolshevik
v. i. leninda 10 martacha «osiyocha ishlab chiqarish usuli» tushun-
chasi uchraydi. buning boshqacha nomi osiyocha formatsiyadir. gap 
shundaki, Osiyo-Sharq, shuningdek, Shimoliy Afrika mamlakatlari-
ga tatbiqan ketma-ketlikda olingan quldorlik, feodalizm va kapita-
lizm mezonlari ishlamaydi. holbuki xix asrning ikkinchi yarmida –
XX asrning boshlarida va keyinroq ijtimoiy fikrda M. Veber asos-
lagan ideal tip, M. Sheler – falsafiy antropologiya, kantichilardagi 
qadriyatlar, E. Gusserl – fenomenologiya, M. Xaydegger, K. Yaspers, 
J. P. Sartr – ekzistensializm, G. Gadamer – germanevtika va boshqa 
ta’limotlarida iqtisodiyotdan tashqari sohalarning o‘rni va ahamiya-
tining chuqur tahlili insoniyat bilimlarini yangi pog‘onaga ko‘tardi. 
marksizm-leninizm esa ijtimoiy-ruhiy borliqni, an’anaviy mentali-
tetni, diniy e’tiqodni, kishilar etnoruhiy xususiyatlarini ilmiy xoslikda 
o‘rganishga noqobil ta’limot bo‘lib chiqdi.