Shaxs va jamiyat

Falsafa, adabiyot va 
san’at
islomiy va dunyoviy 
bilimlar
uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar – ijtimoiy-madaniy jarayon
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

125
«Olimning siyohi, – degan ekan muhammad payg‘ambar, – azob-
uqubat tortgan inson qonidan muqaddasdir». ko‘rinadiki, islom 
an’analarida aqliy mehnat yuqori baholangan va bu hol diniy 
farmoyishlar bilan mustahkamlangan. musulmon olimlar va boshqa 
sivilizatsiyalarga mansub mamlakatlarda yaratilgan bilimlarni o‘rganib 
saqlab qolganlar, tarjima qilganlar va sharhlaganlar. mustaqil ravishda 
o‘z izlanishlarida katta-katta muvaffaqiyatlarga ham erishganlar.
islomiy dunyoqarash va turmush tarzining yuqorida keltirilgan 
xos jihatlari ma’naviyatning ta’lim, kitobatchilik va kutubxonachilik, 
falsafa, adabiyot, san’at, ilm-fan, tibbiyot kabi sohalariga belgilovchi 
ta’sir ko‘rsatdi.
islom mamlakatlarida o‘quvchilar grammatika, arifmetika, 
payg‘ambarlar hayoti tasvirnomalarini ham o‘rganishgan.
hozirgi universitetlar maqomida bo‘lgan madrasalarning 
dastlabkilari x asrda ochilgan edi. xii asrda yaqin sharq va ispaniyada 
o‘nlab mashhur islomiy universitetlar faoliyat ko‘rsatgan. ularda 
huquq, falsafa, tarix, geografiya, tabiiy fanlar, ilohiyotshunoslik va 
she’riyat o‘qitilgan.
arablar 704-yilda Samarqandda qog‘oz tayyorlash bilan birinchi 
marta tanishgan edilar. buning sivilizatsiyaviy tomoni shunda bo‘ldiki, 
yozilgan asarlarning narxi arzonlashib, keng tarqaldi, kutubxonalar 
vujudga keldi. xalifalik poytaxti Bag‘dodda chingiziy xulaguxon 
bosqini arafasida 36 ta jamoat kutubxonasi, ko‘plab masjidlarda ham 
boy kitob jamlamalari bo‘lgan. turli xil kitoblar Buxoro, Urganch, 
Marv kabi shaharlardagi kutubxonalarda ham ko‘plab to‘plangan.
islomiy sivilizatsiya doirasida jiddiy ilmiy ravnaqqa erishildi. bu 
tasodifiy emas edi. Qur’oni karimda «ilm» tushunchasi 750 marta, 
«aql» atamasi 50 marta qayd qilingan ekan. yevropaliklar keyinroq 
tabiatshunoslik, tibbiyot, dengizchilik va boshqa sohalarda bu 
sivilizatsiyada erishilgan natijalardan ko‘p foydalandilar.
musulmon mamlakatlarida ilm-fan ix–xii asrlarda, ayniqsa, tez 
rivojlandi, gullab-yashnadi. arablarda falakiyotshunoslik bilimlariga 
zo‘r ehtiyoj bo‘lgan. Ptolemeyning «almagest» asari tarjima qilingan, 
xoldeylardan qolgan Xarron shahridagi observatoriya ishi davom 
ettirilgan. Abu Rayhon Beruniy (973–1048) Yerning o‘z o‘qi atrofida 
aylanishi to‘g‘risidagi farazni aytib, uning kengligi va uzunligini aniq 
o‘lchadi.