Subwencja ogólna składa się z 3 części

- zmiana kierunku przepływów kapitałów; Stany Zjednoczone w 1939 zmieniły

się z wierzyciela w dłużnika Europy.

Przyczyny polityczne:

- wzrost ekspansji kapitałów na obce rynki. W inwestycjach zagranicznych dominacja Anglii,

- struktura eksportu kapitału za granice wg krajów: Anglia - głównie w krajach należących do imperium, a tylko 18% w Europie, Stany Zjednoczone głównie w Ameryce, a w Europie 25%, Francja w Afryce i Europie, Japonia głównie w Azji,

e. ogólna charakterystyka interwencjonizmu państwowego (patrz R. XIII, p.2)

- przejawy interwencjonizmu państwowego w okresach wcześniejszych: merkantylna polityka państwa dla ochrony przemysłu przez politykę ceł i bezpośrednią działalność gospodarczą, polityka neoprotekcjonizmu pod koniec XIX w. - Niemcy i Rosja. Wzmożenie oddziaływania Niemiec i Francji na gospodarkę w czasie I wojny światowej,

- przyczyny interwencji państwa w życie gospodarcze: przekonanie, że liberalizm ekonomiczny nie jest w stanie zapewnić samorzutnego rozwoju gospodarki kapitalistycznej, doświadczenia kryzysu i gospodarki radzieckiej planowego kierowania gospodarką, zwycięstwo poglądu, że tylko rząd jest w stanie przeciwdziałać dysproporcji w gospodarce między wielkością produkcji a możliwościami nabywczymi ludności, konieczność ingerencji państwa w roli mediatora, jako siły trzeciej, w konflikty społeczne, np. między pracodawcami a pracownikami, w niektórych państwach wynikało to z tendencji mocarstwowych i nacjonalistycznych,

- teoretyczne założenia interwencji państwa w życie gospodarcze Johna Maynarda Keynesa 1892-1946: stała interwencja państwa w życie gospodarcze w formie pośredniej i bezpośredniej. Interwencja pośrednia mająca na celu powiększenie popytu inwestycyjnego i konsumpcyjnego poprzez interwencję celną, kredytową, bankową, kontrole cen niektórych towarów, zwalczanie bezrobocia. Interwencja bezpośrednia - etatystyczna: wzrost inwestycji publicznych nieprodukcyjnych w dziedzinie infrastruktury, powiększające się zatrudnienie, płace, popyt konsumpcyjny,

- praktyka interwencjonizmu państwowego w Stanach Zjednoczonych, 1932, za prezydenta F.D. Roosvelta. Nowy ład: dewaluacja dolara 1933, pomoc dla rolnictwa w formie wypłat odszkodowań za ograniczenie obszaru upraw i żywego inwentarza, kredyty dla rolnictwa, ustawa o uzdrowieniu przemysłu i podjęcie szerokiego

frontu robót publicznych 1933, np. zagospodarowanie rzeki Tennesse, korzystniejsze dla robotników umowy zbiorowe i ubezpieczenia emerytalne,

- praktyka interwencjonizmu państwowego w państwach faszystowskich. Metoda - ogólne nakręcanie koniunktury gospodarczej przez militaryzację.

Niemcy: likwidacja bezrobocia i podniesienie siły nabywczej społeczeństwa przez forsowanie inwestycji w przemyśle zbrojeniowym - budowa autostrad, lotnisk itd Tendencje autarkiczne - rozwój deficytowych w Niemczech produktów, jak benzyna syntetyczna. Aktywizacja rozwoju rolnictwa dla osiągnięcia samowystarczalności - dofinansowanie rolnictwa, zlikwidowanie związków zawodowych i utworzenie Arbeitsfrontu zrzeszającego robotników i kapitalistów. Japonia: ekspansja Japonii w Azji - program „Wielkiej Azji”. Przyczyny: opanowanie rynków zbytu i źródeł surowców Azji oraz spadek handlu zagranicznego. Państwo rozwijało intensywnie przemysł zbrojeniowy, zwiększyło kontrole handlu i finansów, organizowało eksploatację terenów podbitych. Racjonalizacja produkcji przez 5-letni plan gospodarczy. Symbioza interesów państwa i monopoli. Włochy: daleko posunięta autarkia, ingerencja państwa przez system korporacyjny. Rada korporacyjna, 1930, ograniczała swobodę kapitału i pracy, wprowadzała obowiązkowe rozjemstwo, stworzono jedną organizację dla robotników i pracodawców. Podstawowe zadanie - planowanie i kierowanie życiem gospodarczym. Polityka etatystyczna. Militaryzacja gospodarki i podporządkowanie jej ekspansji zagranicznej, np. Abisynia, Libia.

XVI. TENDENCJE ROZWOJU GOSPODARCZEGO

POLSKI 1918-1939

1. Warunki rozwoju gospodarczego Polski

a. zróżnicowanie poziomu gospodarczego poszczególnych części terytorium Polski

- wyższy poziom gospodarki i bardziej rozwinięta struktura w części zachodniej oraz zacofanie gospodarki w części wschodniej i południowo-wschodniej,

b. odbudowa ze zniszczeń wojennych, np. w wyniku działań wojennych na obszarze Polski uległo zniszczeniu 40% budynków w miastach,

c. kształtowanie się systemu społeczno-politycznego państwa. Uchwalenie w 1921 konstytucji burżuazyjno-demokratycznej,

d. konieczność integracji

- społecznej: wg spisu ludności z 1921 ludność polska stanowiła 69,2% ogółu ludności. Duże zróżnicowanie pod względem majątkowym, kulturalnym i cywilizacyjnym poszczególnych klas i warstw społecznych,

- terytorialne: walka o granice państwa, ostateczne ustalenie granic na Śląsku w 1921, na wschodzie 1921, a na południowym wschodzie dopiero w 1923. Kształtowanie systemu komunikacyjnego, systemu prawnego, systemu pieniężnego i podatkowego,

e. strukturalne cechy kapitalizmu w Polsce

- wadliwa struktura agrarna charakteryzująca się dominacją obszarników we władaniu ziemią oraz ogromna ilość drobnych gospodarstw chłopskich (patrz

R.XVII).

- nikłość kapitału rodzinnego i słabość banków „kapitalizm bez kapitału” (patrz R.XVIII),

2. Odbudowa gospodarcza 1918-1923

a. wzrost produkcji przemysłowej, napływ kapitałów obcych. Koniunktura inflacyjna,

b. reforma rolna 1920 (patrz R.XVIII p.4-5)

c. przejawy i przyczyny inflacji: gospodarka wojenna - ok. 50% wydatków budżetowych przeznaczono na potrzeby armii, słabość kapitału wewnętrznego, spłata długów zagranicznych, rosnący deficyt budżetowy, w którym wydatki były 3-krotnie wyższe od wpływów, deficytowość przedsiębiorstw państwowych, np. kolei,

- polityka inflacyjna rządu: druk marek polskich podstawowym źródłem dochodów budżetu. W 1923 1 dolar amerykański równał się 6 milionom marek polskich. Inflacja ożywiła działalność inwestycyjną, obniżyła koszty produkcji i podniosła konkurencyjność na rynkach zewnętrznych. Inflacja przejęła funkcję systemu podatkowego - spadek wartości pieniądza był większy niż wzrost płac nominalnych. Ten swoisty podatek stanowił 3/4 wpływów budżetowych, w tym 40% spadło na masy pracujące. Ceny w Polsce w przeliczeniu na walutę wymienialną były niskie, co dawało eksporterom premię eksportową i hamowało import. Spadek płacy realnej i wzrost walki klasowej, szczególnie w 1923 r.

3. Przejawy stabilizacji gospodarczej 1924-1925

a. stabilizacja w gospodarce kapitalistycznej na świecie (patrz R.XV, p.3)

b. reforma skarbowa 1924: powołanie Banku Polskiego, wprowadzenie nowej waluty „złoty polski” w relacji 1 dol. - 5,18 zł. Plan stabilizacji waluty: oszczędności budżetowe, wprowadzenie progresywnego podatku majątkowego w walucie wymienialnej - frankach szwajcarskich - „sięgnięcie do kieszeni kapitalistów”, interwencja giełdowa - wyprzedaż dolarów i funtów za marki polskie. Zniesienie dopłat do kolei. Osiągnięcie równowagi budżetowej,

c. pożyczki stabilizacyjne kapitału włoskiego, szwedzkiego i amerykańskiego,

d. reforma rolna 1925r. (patrz R.XVIII, p.4-5)

e. pogorszenie się koniunktury gospodarczej. Przyczyny: spadek wytwórczości przemysłowej i zatrudnienia w wyniku likwidacji premii eksportowej, wojna celna między Polską a Niemcami, ujemny bilans płatniczy, spadek wpływów budżetowych od kapitalistów do 20% z tytułu podatku majątkowego,

f. poprawa koniunktury: otwarcie rynku skandynawskiego dla węgla i dodatni bilans płatniczy, spadek kursu złotego do dolara i wprowadzenie premii eksportowej.

4. Ożywienie gospodarki polskiej 1926-1929

a. ożywienie gospodarki polskiej pod wpływem prosperity gospodarki kapitalistycznej (patrz R.XV, p.3)

b. wzrost produkcji przemysłowej i eksportu, inwestycji

- przejawy postępu technicznego: opracowanie przez Stefana Bryłę metod spawania wielkich konstrukcji metalowych, uruchomienie na licencji FIATA produkcji polskiego samochodu, 1926r.

- modernizacja przemysłu,

- budowa portu w Gdynii 1925, fabryki nawozów w Mościcach, budowa magistrali węglowej Górny Śląsk - Gdynia,

- wśród inwestycji nieprodukcyjnych dużą rolę odgrywało budownictwo domów mieszkalnych i administracyjnych,

- spadek zatrudnienia i wzrost płac realnych,

c. napływ kapitałów obcych (patrz R.XVII),

d. proces koncentracji: w latach 1926-1929 liczba karteli wzrosła z 53 do 133. W 1939 kartele kontrolowały 40% produkcji przemysłowej kraju. Przyczyny: dążenie do przyciągnięcia kapitału zagranicznego oraz powiększania eksportu. Największe monopole w przemyśle ciężkim. Wspólnota Interesów Górniczo-Hutniczych - koncern powstały z połączenia dawnej Katowickiej Spółki Akcyjnej dla Górnictwa i Hutnictwa i Zjednoczonych Hut Królewska i Laura skupiających 20% wydobycia węgla i 50% produkcji żelaza i stali. Syndykat Polskich Hut Żelaznych opanował 100% produkcji hutniczej, kartel cementowy opanował 87% produkcji cementu, kartel cukrowniczy opanował 90% produkcji cukru,

e. ożywienie w rolnictwie: realizacja reformy rolnej, korzystne ceny na produkty rolne i wzrost dochodów gospodarstw wiejskich, zaciągnięcie kredytów inwestycyjnych i powiększenie wydatków na zakup ziemi. Emigracja zarobkowa.

5. Wielki kryzys gospodarczy 1929-1935

a. przyczyny kryzysu (patrz R.XV p.4a),

b. kartelizacja w gospodarce i podporządkowanie licznych przedsiębiorstw kapitałowi zagranicznemu

- błędna polityka rządu przejawiająca się w obstawaniu przy istniejącym parytecie pieniądza. Polityka deflacyjna zamiast łagodnej inflacji,

- wadliwa struktura agrarna i przeludnienie wsi (patrz R.XVIII p.4),

b. specyficzne cechy kryzysu w Polsce: zaczął się stosunkowo wcześnie, w stosunku do innych państw spadek produkcji przemysłowej, Dn i zatrudnienia był

najgłębszy, poprawa koniunktury zaczęła się najpóźniej, bo w 1935,

c. przejawy kryzysu

- w latach 1928-1932 produkcja przemysłowa zmniejszyła się o 38%, spadek produkcji węgla o 38%, surówki żelaza o 72%, żelaza o 88%, stali o 59%, cementu o 65%. Najwyższy w przemyśle maszyn rolniczych - w produkcji młockarni o 93%, bron o 97% i pługów o 80%,

-wysoki spadek działalności inwestycyjnej: w okresie 1928-1932 o 32%, produkcji materiałów budowlanych o 33%. Skutek: dekapitalizacja majątku produkcyjnego. Spadek Dn o 52% w 1935. Zahamowanie postępu technicznego,

- skurczenie się rynku wewnętrznego: roczny dochód na głowę mieszkańca wsi zmniejszył się 2,5-krotnie, a poza rolnictwem 2-krotnie. Szczególnie skurczył się rynek wiejski, ponieważ ok. 70% ludności Polski utrzymywało się z rolnictwa,

- rozwój karteli i ich polityka śrubowania cen na rynku wewnętrznym, ograniczenia produkcji oraz eksport po cenach dumpingowych na rynek zagraniczny; w 1934 cena cukru na rynku wewnętrznym wynosiła 141 zł, a na zagranicznym 17 zł,

- polityka rządu wobec karteli: wspieranie w latach 1927-1933 kartelizacji przemysłu w celu zachęcania do napływu kapitału zagranicznego, osiągnięcia stabilizacji gospodarczej oraz powiększenia eksportu poprzez premie eksportowe i stosowanie cen dumpingowych,

- odpływ kapitału zagranicznego (patrz R.XVII),

- ograniczenia płac i świadczeń socjalnych,

- spadek zatrudnienia w 1932 o 25% - bezrobocie całkowite, zmniejszenie liczby dniówek - bezrobocie częściowe,

- zmniejszenie obrotów w handlu zagranicznym: w latach 1929-1934 spadły o 30%. Dzięki ograniczeniom importowym bilans handlowy był dodatni, ale hamowało to rozwój gospodarki. Spadek udziału Polski w światowej produkcji przemysłowej z 0,7% w 1928 do 0,5% w 1932,

- kryzys rolny. Rozwarcie nożyc cen (patrz R.XV, p.4e). W 1934 rolnik mógł kupić o połowę mniej niż w 1928 za sprzedaż tych samych produktów. Nożyce nr 1: ceny na produkcję rolną były kształtowane na rynku, natomiast na przemysłowe na zasadzie ceny monopolowej - skartelizowanej. Spadkowi cen produkcji rolnej towarzyszą wzrost produkcji i podaż sezonowej. Nożyce nr 2 obniżenie cen produktów rolnych wynikało z wielostopniowego i spekulacyjnego pośrednictwa handlowego między rolnikiem a rynkiem. Spadek zapotrzebowania na produkty rolne ze strony przemysłu, handlu zagranicznego i konsumpcji ludności nierolniczej. Spadek dochodowości gospodarstw rolnych: w latach 1928-1934 z 1 ha ziemi chłopskiej czysty dochód zmniejszył się z 214 zł do 22 zł. W tym okresie poważnie zmniejszyły się wydatki inwestycyjne wsi - do 9% wydatków w 1928. Duże zadłużenie gospodarstw chłopskich kredytami, spłatami i innymi długami wywołało zjawisko podaży głodowej,

d. polityka rządu wobec kryzysu: dwa etapy. Pierwszy, w którym rząd zachowywał się biernie. Od 1932 antykryzysowa działalność rządu: akcja

oddłużania rolnictwa i powszechne moratorium w rolnictwie 1934 - z wyjątkiem zadłużenia u państwa i w bankach spółdzielczych pozostałe długi zostały odroczone, interwencja rynkowa państwa - interwencyjny skup zboża, obniżenie skarteryzowanych cen na wyroby przemysłowe - nowa ustawa kartelowa z 1935, rozszerzenie frontu robót publicznych, aktywizacja eksportu przez premie eksportowe; etatyzacja - rząd przejmował na własność zadłużone, ale ważne dla państwa przedsiębiorstwa przemysłowe, jak np. 80% akcji Wspólnoty Interesów, 75% akcji Stoczni Gdyńskiej, 50% akcji Skarbofermu na Górnym Śląsku i inne.

6. Przejawy ożywienia gospodarczego 1936-1939

a. poprawa koniunktury: wzrost cen, dochodów i popytu w rolnictwie, wydatne zwiększenie produkcji dóbr inwestycyjnych w przemyśle o 16%, ożywienie w handlu wewnętrznym i zagranicznym, zlikwidowanie deficytu budżetowego 1936,

b. powiększenie się produkcji przemysłowej w latach 1928-1938 o 19%,

c. wzrost Dn w latach 1928-1939 o ok. 16%,

d. umiarkowany wzrost zatrudnienia poza rolnictwem i osiągnięcie w 1937 stanu a 1928. Utrzymanie się bezrobocia. Poza rolnictwem poszukiwało pracy w 1936 ok. 943 tys. osób, a w 1939 ok. 670 tysięcy osób. Ze względu na niskie ceny artykułów rolnych nastąpił wzrost płacy realnej w przemyśle w latach 1929-1939 o 130%,

e. interwencja państwa w celu ożywienia gospodarki (patrz R.XV, p.4e)

- główne kryteria polityki inwestycyjnej rządu: wzmocnienie obronności kraju, industrializacja jako sposób na rozładowanie dysproporcji między Polską A i B, aktywizacja biernych obszarów oraz rentowność procesów gospodarczych,

- czteroletni plan inwestycyjny rządu, poł. 1936-poł. 1939. Główne obszary działalności inwestycyjnej: budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego, rozbudowa portu w Gdyni, inwestycje kolejowe. Na inwestycje przeznaczono ok. 27% ogólnych wydatków budżetowych i pozabudżetowych. W związku z niebezpieczeństwem wojny rósł udział inwestycji wojennych - w 1939 wynosił 50%,

- kryteria lokalizacji COP: względy obronności - z dala od granicy wschodniej i zachodniej, obszar o ogromnym przeludnieniu agrarnym - rezerwa siły roboczej, źródła energii - nafta, gaz ziemny, siła wodna, surowce,

- 15-letni plan rozwoju gospodarczego. Etapy: 1939-1942 rozwój potencjału obronnego, 1943-1945 rozwój komunikacji, 1946-1948 poprawa sytuacji wsi, 1949-1951 uprzemysłowienie i urbanizacja, 1952-1954 wyrównanie dysproporcji między Polską A i B,

- etatyzacja,

- w polityce walutowej odejście od polityki deflacyjnej 1936. Wprowadzenie dekretu o zakazie wymienialności waluty na złoto.

XVII. KAPITAŁY ZAGRANICZNE W GOSPODARCE POLSKI 1918-1939

1. Przyczyny napływu kapitału zagranicznego do Polski

a. przyczyny zewnętrzne (patrz R.XIII, p.6),

b. tradycje inwestowania niektórych grup kapitałowych na ziem c. Słabość kapitału rodzimego. Polityka rządu opierania się na kapitale zagranicznym,

d. ze względu na polityczną sytuację Polski rząd widział w kapitale zagranicznym gwaranta niepodległości Polski.

2. Formy napływu kapitału

a. najbardziej stosowaną i bezpośrednią formą było wykupywanie udziałów w spółkach akcyjnych. Holdingi,

b. pożyczki zaciągane przez rząd,

c. zawoalowanie formy, np. bezpośrednie lokaty kapitałów w przemyśle poprzez kredytowy zakup surowca czy maszyn,

3. Etapy napływu kapitału

a. 1919-1921: pożyczki rządowe na cele militarne i aprowizacyjne, głównie w formie towarowej,

b. 1922-1923: trudności w uzyskaniu pożyczek. Na górny Śląsk napływa kapitał francuski sprowadzany przez rząd w miejsce kapitału niemieckiego w formie udziału w spółkach akcyjnych,

c. 1924-1926: pożyczki stabilizacyjne,

d. 1926-1929: okres największego napływu kapitału zagranicznego, głównie amerykańskiego. Napływ kapitału także w formie bezpośrednich lokat w przemyśle,

e. 1929-1934: dominuje odpływ kapitału, odsetek i zysków,

f. 1935-1939: okres ten nie przynosi wzrostu lokat w Polsce. Zgodnie z konwencją genewską 1922, w 1937 minął okres wykupu niemieckich przedsiębiorstw, które

połączyły się z kapitałem francuskim bądź niemieckim.

4. Znaczenie kapitału zagranicznego w gospodarce polskiej

a. udział kapitału w spółkach akcyjnych - wg oficjalnych statystyk wynosił 33,3% w 1929, 40% w 1937,

b. kapitały te opanowały kluczowe gałęzie przemysłu, w 1933 ich udział wynosił np. w hutnictwie cynku 95%, hutnictwie żelaza 85%, górnictwie węgla 54%, przemyśle naftowym 85%, w gazowym i energetycznym 75%,

c. w poszczególnych gałęziach produkcji kapitały obce opanowały przedsiębiorstwa największe i najbardziej dochodowe. W 1929 kapitały zagraniczne dysponowały 33,3% akcji, ale ich udział w zyskach wynosił 50%.

5. Struktura kapitału zagranicznego wg krajów: w stosunku do całego zagranicznego kapitału, udział kapitału francuskiego 25,8%, niemieckiego 25%, amerykańskiego 21,5%, belgijskiego - 9,4%, angielskiego - 4,9%,

a. charakterystyka kapitału francuskiego

- tradycje sprzed 1914 (patrz R.XIV, p.b),

- utrata lokat kapitału w Rosji i szukanie rekompensaty w Polsce,

- umacnianie polsko-francuskiego sojuszu. Swobody wkraczania do przemysłu: tworzenie francusko-polskich spółek akcyjnych w miejsce niemieckich przedsiębiorstw państwowych, np. Skarboferm w górnictwie węglowym i Tarnoferm w przemyśle metali niezależnych. Ułatwienie przez rząd polski kapitałowi francuskiemu przejmowania udziału w przedsiębiorstwach niemieckich, które po 1937 miały być wykupione przymusowo,

b. kapitał amerykański: w latach 1926-1929 przyjął około 40% udziałów w przemyśle górnośląskim. Rząd udzielał przywilejów kapitałowi amerykańskiemu. W 1926 koncern Harrimana przejął 51% udziałów największego przedsiębiorstwa przemysłu cynkowego S.A. Giesches Erben. W 1929 utworzono w Nowym Jorku holding jednoczący kapitał Harrimana, Rockefelera i Dodge’a oraz kapitały niemieckie, kontrolowany przez koncern „Wspólnota interesów” - ok. 20% produkcji węgla i 50% produkcji żelaza i stali,

c. kapitał niemiecki

- stan posiadania utrzymany został przez łączenie się w spółkach akcyjnych z innymi kapitałami, np. kapitałem amerykańskim, z którym połączone zostały udziały S.A. Giersches Erben.

6. Wpływ kapitałów obcych na gospodarkę polską

a. bezpośredni

- ujemny bilans ruchu kapitałów zagranicznych: napłynęło (pożyczki, udziały) 3 195 mln, odpłynęło (procenty i dywidenty) 3 703 mln zł, spłata kapitałów 1,8 mln zł. Ujemne saldo wynosiło 2 mld 308 mln zł,

- ujemny bilans płatniczy wskutek odpływu zysków, co zmuszało rząd do forsowania eksportu za wszelką cenę przy pomocy premii eksportowych i cen dumpingowych,

- odpływ zysków za granicę osłabiał akumulację wewnętrzną. Odpływ przekraczał kapitalizację wewnętrzną - wkłady prywatne w papierach wartościowych, przyrost majątku spółek akcyjnych itp. Przekazane za granice zyski obcego kapitału sięgały 30-40% kapitalizacji wewnętrznej,

b. pośrednie

- kapitały zagraniczne traktowały Polskę jako źródło wysokich zysków. Prowadziły gospodarkę rabunkową - unikanie inwestycji, remontów, konserwacji maszyn i urządzeń. Prowadziło to do dekapitalizacji majątku produkcyjnego,

- eksploatacja polskiego robotnika przez podwyższenie wydajności pracy, zmniejszenie załogi przedsiębiorstw i minimalny wzrost płac. Koncern Harrimana wprowadził nowy system organizacji pracy, w wyniku czego wydajność wzrosła o ok. 150%,

- przedsiębiorstwa opanowane przez kapitał obcy były kierowane przez obcy personel kosztem polskich inżynierów i ekonomistów, np. w jednym z największych przedsiębiorstw włókienniczych w Polsce, „Częstochowiance”, na 15 etatów kierowniczych tylko dwa zajmowali Polacy, a resztę Francuzi,

- rosnące wpływy polityczne kapitału zagranicznego w Polsce. W ramach nadzorczych spółek akcyjnych opanowanych przez kapitał zagraniczny zasiadali wyżsi urzędnicy, jak np. wicemarszałek Sejmu Hipolit Gliwic i przewodniczący klubu poselskiego BBWR Janusz Radziwił w radzie nadzorczej koncernu Wspólnota Interesów,

- Polska, jako miejsce lokat kapitału zagranicznego, zajmowała podrzędne miejsce. W stosunku do ogółu inwestycji zagranicznych kapitału amerykańskiego na świecie udział Polski wynosił 1,1% co planowało Polskę na 20 miejscu. Udział tego kapitału natomiast w kapitale zagranicznym w Polsce wynosił 21,5%.

XVIII. STRUKTURA AGRARNA W POLSCE 1918-1939

1. Istota struktury agrarnej. Udział gospodarstw poszczególnych kategorii wielkości w ogólnej powierzchni użytków rolnych. Struktura agrarna jest wyrazem społeczno-ekonomicznym organizacji w rolnictwie: wskazuje możliwości produkcyjne, wydajność, możliwość wykorzystania technicznego uzbrojenia pracy, form władania ziemią.

2. Zasadnicze typy zmian w strukturze agrarnej

a. koncentracja i dekoncentracja względna,

b. koncentracja i dekoncentracja bezwzględna,

3. Ewolucja struktury agrarnej na ziemiach polskich i w Polsce (patrz R.XI, p.2-4),

a. od uwłaszczenia do przełomu XIX i XX w.,

b. okres do końca I wojny światowej (patrz R.XI, p.4)

c. okres niepodległości Polski.

4. Zmiany w strukturze agrarnej 1918-1939

a. uwarunkowania zmian

- historyczne: powolne przeobrażenia w strukturze agrarnej w okresach poprzednich i zróżnicowanie w poszczególnych zaborach,

- wynikające z czynników ekonomicznych: niski stopień uprzemysłowienia i mała chłonność przemysłu na siłę roboczą. Płytki rynek zbytu na płody rolne i artykuły

przemysłowe. Konsumpcyjny charakter produkcji gospodarstw mało- i średniorolnych - celem produkcji gospodarstwa było zaspokojenie w żywność rosnącej liczbowo rodziny oraz uzyskanie nadwyżki na spłatę długów. Cena ziemi stale rosła,

- wynikające ze stosunków demograficznych: w okresie międzywojennym

ludność zwiększyła się o ok. 8 mln. Około 73% ludności mieszkało na wsi. W latach 1922-1938 odpływ ludności do miast wyniósł 1,6 mln. osób, co stanowiło tylko 25% przyrostu naturalnego wsi. Wyemigrowało około 2 mln osób za granicę, równocześnie powróciło zza granicy 1 mln osób. W związku z tym na wsi rosła liczba ludności rolniczej o 3,5 mln oraz ludność zbędna. Ludność zbędna wg szacunków wynosiła 2,5 mln. 8 mln. osób,

- niskiego poziomu rozwoju gospodarczego: w okresie międzywojennym Dn w stosunku do 1914r pozostał na tym samym poziomie. Polska była krajem rolniczo-przemysłowym,

b. polityka agrarna w okresie międzywojennym

- reforma rolna 1920 r.

- reforma rolna 1925 r.

- program rozwoju rolnictwa 1937-1939.

5. Przejawy zmian struktury agrarnej 1920-1939

a. przesunięcia w strukturze posiadania ziemi

- zmniejszył się udział własności obszarniczej z 33% do 25,8% oraz państwowej i kościelnej z 17,7% do 16,2%. Własność chłopska powiększyła się o 14,5% do 58% ogółu użytków rolnych,

b. efekty reformy rolnej: objęła 22% powierzchni kraju, rozparcelowano 265 mln ha ziemi, co stanowiło zaledwie 19% powierzchni ogólnej i 7% użytków rolnych należących do własności obszarniczej. Zwiększyła się o 30% liczba gospodarstw chłopskich, w tym szczególnie liczba gospodarstw drobnotowarowych od 0-5 ha o 70% (patrz R.XXIII,2),
XIX. ROZWÓJ GOSPODARCZY ZSRR 1917-1941

Etapy rozwoju gospodarczego Związku Radzieckiego

żywności na zasadzie „kto nie pracuje, ten nie je”,