T. C. Adnan menderes üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ İŞletme anabiLİm dali

Türkiye’de ve Avrupa Birliği’nde İhracata Yönelik KOBİ Destek Programları Ve Diğer Teşvik Araçları

Bilindiği gibi, Küçük ve Orta Boy İşletmeler, gerek sanayi yapısının önemli bir bölümünü oluşturmaları gerekse dinamik ve esnek yapıları sayesinde ekonomik değişikliklere kolay uyum sağlamaları nedeniyle, ülke ekonomilerinde önemli bir konuma sahiptirler. Bu önemli konumlarından ötürü, bütün ülkeler çeşitli yöntemlerle KOBİ'lerini desteklemeye çalışmaktadır. Ancak KOBİ’lerin yardıma muhtaç kesimlerin desteklenmesi ve korunması anlayışından ziyade, ekonomiye dinamizm kazandırma, rekabetçi yapıları güçlendirme, teknolojik gelişmelerin öncüsü olma ve toplumun refah düzeyini yükseltme gibi gerekçelerle desteklenmesi anlayışının gerek politika yapıcılarında gerekse bürokrat kesimde hakim olması gerekir.

KOBİ’lerin rekabetçi ve küresel pazarlarda başarılı olabilmeleri için, her şeyden önce devletin düzenleyici ve yönlendirici bir zemin oluşturması gerekmektedir. İstikrarlı bir ekonomik yapı, kayıt dışı ekonominin önlenmesi ve KOBİ’ler üzerindeki vergi yükünün hafifletilmesi, özelleştirme çalışmalarına hız verilmesi, haksız rekabetin önlenmesine ilişkin olarak rekabet hukuku kurallarının yaygınlaştırılması devletin öncelikli görevleri arasında yer almaktadır.

Ülkelerin genelinde küçük ve orta ölçekli işletmelere yönelik ihracat teşvik sistemleri konusundaki eğilimler şu şekildedir;

-KOBİ’lerin ihracat faaliyetlerine verilen destek esas itibarıyla işletme düzeyindedir. Ayrıca uluslararası fuar ve ihalelere katılım için ortak ihracat grupları oluşturulmaktadır.

-Mali teşvikler azaltılarak teknik yardıma daha fazla önem verilmeye başlanmıştır. Teknik yardım gerek miktar gerekse nitelik olarak artmıştır.

-KOBİ’lere yönelik yardım ve destek sadece kamu sektöründen değil, özel kuruluş ve üniversitelerden de gelmektedir.

-Mali yardım sadece geleneksel ihracatın finansmanı ile sınırlı değildir. Yardım, yeni ürün geliştirme, yeni pazarlara girme ve yurtdışındaki yatırımların finansmanını da kapsamaktadır (Göktaş, 2001: 101).

KOBİ’lerin büyüme ve yeni istihdam yaratmadaki temel rolü nedeniyle, AB’nde KOBİ politikası siyasi gündemdeki yerini almaktadır (Akıncı, 2002: 121). KOBİ’lerin geliştirilmesi, rekabet gücünün artırılması, uluslararasılaştırılması ve girişimciliğin özendirilmesi amacıyla bir dizi destekleme programı geliştirilmiştir.

Aynı şekilde Türk ekonomisi açısından da büyük bir öneme sahip olan KOBİ'lerin ne gibi destek mekanizmalarına ihtiyaç duyduklarının saptanması ve bu doğrultuda çeşitli politikalar üretilmesi önem taşımaktadır (Dilik, Duran, 1998: 62).

Genel olarak duruma bakıldığında, Avrupa Birliği’ndeki KOBİ’lerle Türkiye’deki KOBİ’lere verilen destekler arasında büyük fark olduğu göze çarpmakta, Türkiye’de KOBİ’lere verilen destek ve teşviklerin son derece yetersiz olduğu görülmektedir. Bu durumun her şeyden önce bir kaynak sorunu olduğu gerçeği kabul edilse de, kaynakların doğru ve iyi kullanıldığı bir çerçeve içinde yeni teşvik paketleri geliştirilerek yürürlüğe girdiğinde işletmelerin bu zorlu rekabet dönemi içinde soluk alabilmeleri ve Avrupalı rakipleriyle benzer koşullarda rekabet edebilmeleri yönünde önemli destekler sağlanabilecektir.

Türkiye’de ve AB'de izlenilen KOBİ politikası ve uygulanan mekanizmaların ana hatlarıyla ele alındığı bölüm bu düşünceden hareketle hazırlanmış ve Türk KOBİ'lerinin rekabet edebilirliklerinin artırılmasına yönelik politikaların değerlendirilmesinde bir zemin oluşturması hedeflenmiştir.

2.1. Türkiye’de KOBİ Destek Programları ve Diğer Teşvik Araçları

Ekonomi için hayati önem taşıyan KOBİ’lerin öneminin yeterince anlaşılamamış olması nedeniyle bu işletmelerin kuruluşlarını, gelişimlerini teşvik edici ve destekleyici ekonomik politikalar etkin bir biçimde uygulamaya konulamamıştır.

Türkiye’de KOBİ’ler ancak son yıllarda gündemdeki yerini almıştır. VII. Beş Yıllık Kalkınma Planı’na kadarki planlarda KOBİ kavramına rastlanılmamakta, genel olarak esnaf-sanatkar ve küçük sanayi başlıklarıyla yetinilmektedir.

Türkiye’de imalat sanayindeki işletmelerin yaklaşık yüzde 99’unu oluşturan küçük ve orta ölçekli işletmelerin yeterince gelişmedikleri görülmektedir. KOBİ’lerin önceki bölümlerde de bahsedildiği gibi bir kısmı kendi yapılarından kaynaklanan üretim, finansman, eğitim, teknoloji transferi, pazarlama gibi konuları kapsayan içsel sorunlar, bazıları ise ülkedeki ve dünyadaki siyasal ve ekonomik konjonktürden kaynaklanan dışsal sorunlar olmak üzere bir çok yapısal sorunu bulunmaktadır. Kapasite kullanım oranlarının düşük, AR-Ge faaliyetlerinin çok az, teknoloji transferinin yetersiz, pazarlama olanaklarının sınırlı, hammadde ve kredi kullanma maliyetlerinin yüksek oluşu KOBİ’lerin dünya rekabetine açılacak düzeyde gelişmelerini engellemiştir. Diğer yandan Gümrük Birliği’ne girilmesi sonucu KOBİ’lerin karşılaştıkları rekabet nedeniyle dışa açılmaları zorunlu hale gelmiştir. KOBİ’lerin işletme sayısı ve istihdam ettikleri eleman sayısı açısından ülke içinde önemli bir yere sahip olmalarına rağmen katma değer içindeki paylarının az oluşu dikkati çekmektedir (Yüksel, 1999: 296).

KOBİ’lerin bu ve benzeri yapısal sorunlarının tespit edilerek, bu sorunların çözümünü sağlayarak dışa açılmalarını teşvik etmek gerekmektedir. Bunun için öncelikle desteklerle katma değer paylarının artırılmasına ve ihracata dönük faaliyetlerine hız kazandırılmasına çalışılmalıdır.

Bu bağlamda uygulanan yardım ve teşvikler de çeşitlilik göstermektedir. Türkiye’de sadece küçük ve orta ölçekli firmalara yönelik olarak uygulanan yardım ve teşvikler;

• 
  Devlet yardımları,
  
• 
  Türk Eximbank tarafından KOBİ’lere yönelik olarak uygulanan ihracat amaçlı destek programları ve
  
• 
  KOSGEB tarafından KOBİ’lere yönelik olarak uygulanan ihracat amaçlı destek programları olmak üzere üç ana başlık altında incelenebilir.
  

2.1.1. Devlet Yardımları

1996 tarihinde çıkarılan “Küçük ve Orta Boy İşletmelerin Yatırımlarında Devlet Yardımları Hakkında Karar” ve onun eki niteliğindeki “KOBİ Yatırımlarında Devlet Yardımları Hakkında Tebliğ”; 25 Mart 1998 tarih ve 98/10755 sayılı “Yatırımlarda Devlet Yardımları ve Yatırımları Teşvik Fonu Esasları Hakkında Karar” daha sonra çıkarılan 21.12.2000 tarih ve 2000/1822 sayılı Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin Yatırımlarında Devlet Yardımları Hakkında Karar’ın ve onun eki niteliğindeki “Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin Yatırımlarında Devlet Yardımları Hakkında Kararın Uygulanmasına İlişkin Tebliğ (Tebliğ No: 2001/1)” KOBİ’lere yapılacak başlıca desteklemeleri düzenlemektedir.

İhracata Yönelik Devlet Yardımları Kararı kapsamında uygulanan destek programlarından Çevre Maliyetlerinin Desteklenmesine ilişkin yardımlardan sadece Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler yararlanmaktadır. Yine İstihdam Yardımından da sadece Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin ihracat amacıyla bir araya gelmeleriyle kurulan ve Sektörel Dış Ticaret Şirketi statüsü verilen şirketler yararlanmaktadır. Ayrıca Eğitim Yardımı ile hem KOBİ’ler hem de SDŞ statüsüne haiz şirketler desteklenmektedir. Pazar Araştırması Desteğinden ise KOBİ’ler, SDŞ’ler ve Üretici Dernekleri yararlanmaktadır.

Bu yardımların ortak özelliği Dünya Ticaret Örgütü tarafından öngörülen devlet yardımı kriterlerini taşımalarıdır. İhracat artırıcı etkileri ise tartışmaya açıktır. Bu yardımlardan Tarımsal İadeler ile Sanayi Geliştirme Yardımları dışında olanlardan, ihraç ürünlerinin doğrudan yurt dışında pazarlanmasına yönelik olan “Yurt Dışı Ofis-Mağaza Yardımı” ile “Çevre Yardımı” haricindekiler ancak uzun vadede ölçülebilecek sonuçlar ortaya koyabilme niteliği taşımakta olup, ortaya çıkacak sonucun arzu edilen sonuç olmama ihtimali de gözden uzak tutulmamalıdır (Mollasalihoğlu, dtm.gov.tr, 2003).

2.1.1.1. Çevre Maliyetlerinin Desteklenmesi

Bu desteğin amacı, Bakanlar Kurulu’nun 27.12.1994 tarih ve 94/6401 sayılı İhracata Yönelik Devlet Yardımları Kararının dördüncü maddesinin verdiği yetkiye dayanarak ürünlerimizin uluslararası pazarlarda karşılaştıkları çevre, kalite ve insan sağlığına yönelik teknik mevzuata uyulması amacıyla kalite güvence sistemi ve çevre yönetim sistemi belgeleri ile CE işaretinin alınması halinde Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelere (KOBİ), devlet desteği sağlanmasıdır.

Bu Karar, KOBİ’lerin Türk Standartları Enstitüsü ile akredite edilmiş kuruluşlardan, kalite güvence sistemi belgeleri (ISO 9000 serisi), çevre yönetim sistemi belgeleri (ISO 14000) ve CE işaretinin, alınması için yaptıkları belgelendirilmiş harcamalarının belirli bir kısmının karşılanmasını kapsamaktadır (kobinet.org.tr, 2002).

2.1.1.2. Pazar Araştırması Desteği

Pazar Araştırması Desteği, yeni ihraç pazarları yaratmak ve geleneksel pazarlarda pazar payımızı artırmak maksadıyla küçük ve orta büyüklükteki işletmelere yönelik devlet desteği sağlanması için verilmektedir.

Bu karar ile;

• 
  Potansiyel pazarlar hakkında sistematik ve objektif bilgi sağlanması, firmaların pazarlara giriş konusunda karar vermelerine yardımcı olunması ve ürünlerinin yeni bir pazarda gerektiği şekilde tanıtılması,
  
• 
  Küçük ve orta büyüklükteki işletmeler arasındaki işbirliğini sağlamaya yönelik olarak Avrupa Birliği’nce uluslararası düzeyde organize edilen faaliyetlere katılımın desteklenmesi,
  
• 
  Türkiye’de sınai ve ticari faaliyette bulunan Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler (KOBİ)’in ve/veya bunların bir araya gelerek kurmuş oldukları Sektörel Dış Ticaret Şirketleri (SDŞ)’nin uluslararası işbirliğini sağlamaya yönelik olarak Dış Ticaret Müsteşarlığı (DTM)’nın uygun gördüğü uluslararası düzeyde düzenlenen faaliyetlere katılımının desteklenmesi,
  
• 
  Sektörel Dış Ticaret Şirketleri (SDŞ)’nin ortaklarına pazar bulunabilmesi amacıyla DTM’nin uygun gördüğü yabancı ülkelere gerçekleştirecekleri “KOBİ’ler arası İşbirliği Programları”nın desteklenmesi amaçlanmaktadır (kobinet.org.tr, 2002).
  

2.1.1.3. Eğitim Yardımı

Bu Kararın amacı, Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler ve Sektörel Dış Ticaret Şirketlerinin belirli özelliklere sahip ortaklarının verimliliklerini arttırarak dış ticarette rekabet edebilir mal üretmelerini kolaylaştırmak, elemanlarının niteliklerini arttırmak ve dünya pazarlarına açılmalarını sağlamak amacıyla yönetici ve çalışanlarına yönelik eğitim faaliyetlerinin desteklenmesidir.

KOSGEB tarafından uygulanacak ve yürütülecek eğitim konuları;

• 
  İleri üretim teknikleri ve yeni teknolojiler,
  
• 
  Toplam kalite yönetimi, tedarik, üretim, ambalajlama, ürün ve çevre standartları,
  
• 
  Potansiyel girişimcileri yönlendirme, iş planı, fizibilite hazırlama, şirket kurma, iş güvenliği, bilgi kaynakları,
  
• 
  İç finansman olanakları ve teknikleri,
  
• 
  Liderlik, örgüt yönetimi, büyüme, yapılanma, davranış kuralları, işgücü sorumluluğu, şirketsel-örgütsel yapılanma, işgücü yönetimi, gibi alanları kapsamaktadır.
  

İGEME tarafından uygulanacak ve yürütülecek eğitim konuları;

• 
  Rekabet koşulları, uluslararası pazarlama teknikleri, pazar araştırması, fiyat verme,
  
• 
  Dış Ticaret Mevzuatı,
  
• 
  Dış ticaret işlemlerinde yabancı dil kullanımı, iletişim, dökümantasyon, iş görüşmeleri, müzakere teknikleri,
  
• 
  Dış finansman olanakları ve teknikleri gibi alanları kapsamaktadır.
  

2.1.1.4. İstihdam Yardımı

Bu destek, SDŞ statüsüne haiz şirketlerin, münhasıran dış ticarete ilişkin işlemlerini yürütmek üzere, ilk defa istihdam edecekleri bir yönetici ile iki elemanının yıllık brüt maaşlarının yüzde 75 oranında karşılanmasını kapsamaktadır (Yücel, 2000: 69).

2.1.2. Türk Eximbank Tarafından KOBİ’lere Yönelik Olarak Uygulanan İhracat Amaçlı Destek Programları

Gümrük Birliği’ne giriş aşamasında KOBİ’lerin rekabet olanak ve düzeylerinin artırılması kapsamında önemli yer tutan ihracat kredileri Eximbank tarafından karşılanmaktadır (Küçükçolak, 1998: 17). Eximbank bu amaçla genel kredi programlarına ilave olarak özel kredi programları uygulamakta, sözkonusu programlardan sadece KOBİ’ler yararlanabilmektedir.

Bu çerçevede Türk Eximbank tarafından yürütülen kredi programları dört gruba ayrılabilir (Delice, 2001: 273);

• 
  Sevk Öncesi İhracat Kredileri,
  
• 
  Dış Ticaret Şirketleri (DTŞ) Kredileri,
  
• 
  Performans Kredileri,
  
• 
  Özellikli Kredi Programı.
  

2.1.2.1. Sevk Öncesi TL Küçük- Firmalar Orta Ölçekli İhracat Kredisi (SÖİK-KOBİ)

Bu kredi, ihracata yönelik mal üreten sanayilerin imalat aşamasından başlayarak sevkiyat öncesi işletme sermayesi gereksinimini karşılamak amacıyla ticari bankalar aracılığıyla kullandırılan kısa vadeli bir kredidir. Sevk Öncesi İhracat Kredi Programlarından olan SÖİK-KOBİ, malların serbest dövizle kesin olarak ihracı taahhüdü karşılığında kullandırılmaktadır. Kredi tutarı, FOB ihracat taahhüdünün yüzde 100’ünün TCMB döviz alış kuru üzerinden hesaplanan TL karşılığıdır (İhracat Taahhüdü, kredi vadesi içinde fiilen gerçekleştirilmesi ve Kambiyo Mevzuatı’nın belirlediği sürelerde yurda getirilerek bankalara veya özel finans kurumlarına satılması gereken FOB ihracat tutarını ifade etmektedir) (eximbank.gov.tr, 2002).

2.1.2.2. Dış Ticaret Şirketleri Kısa Vadeli İhracat Kredisi

Küçük ve Orta Ölçekli Firmaların oluşturdukları Sektörel Dış Ticaret Şirketi statüsüne haiz şirketler, Dış Ticaret Şirketleri Kısa Vadeli TL İhracat Kredisi veya Dış Ticaret Şirketleri Kısa Vadeli Döviz İhracat Kredisi şeklinde olmak üzere bu krediden yararlanabilirler.

Bu kredi ticari bankalar aracılığı olmaksızın doğrudan Eximbank tarafından kullandırılmaktadır. Şirketlerin kredi limiti ise firmaların bir önceki takvim yılı ihracat performansları baz alınarak Eximbank tarafından belirlenmektedir (eximbank.gov.tr, 2002).

2.1.2.3. Performans Kredileri

Dış Ticaret Sermaye Şirketleri ve Sektörel Dış Ticaret Şirketleri hariç, geçmiş takvim yılı veya müracaat tarihinden geriye doğru 12 aylık dönem itibariyle, FOB/DAB bazında en az 2.500.000 ABD doları ihracat gerçekleştiren imalatçı ihracatçı, ihracatçı veya ihracata yönelik mal üreten, imalatçı vasfına haiz firmaların yararlandıkları bir kredi programıdır. Performans Türk Lirası ve Performans Döviz Kredileri şeklinde kullandırılmaktadır (ITC/İGEME, 2000: 98).

2.1.2.4. Özellikli Kredi Programları

Türk Eximbank’ın standart kredi programları dışında kalan, ancak bunları tamamlayıcı nitelikteki Özellikli Kredi Programları şunlardır;

• 
  Turizm Pazarlama Kredisi,
  
• 
  Kısa Vadeli İhracat Alacakları İskonto Programı,
  
• 
  Sevk Öncesi Reeskont Kredisi,
  
• 
  Yurt Dışı Mağazalar Yatırım Kredisi,
  
• 
  İslam Kalkınma Bankası Orta Vadeli Ticaretin Finansmanı,
  
• 
  Gemi İnşa ve İhracına Yönelik Teminat Mektubu Programı,
  
• 
  İhracatın Finansmanı Programı Kapsamındaki Kredi İşlemleri,
  
• 
  İhracata Yönelik İthalatın Finansmanı,
  
• 
  Ülke Kredi/Garanti Programları.
  

Bunların yanı sıra, Kısa Vadeli İhracat Kredi Sigortası, Spesifik İhracat Kredi Sigortası ve Sevk Sonrası Politik Risk Programı şeklinde sigorta programları uygulanmaktadır (Delice, 2000: 274).

2.1.3. KOSGEB Tarafından KOBİ’lere Yönelik Olarak Uygulanan İhracat Amaçlı Destek Programları

KOSGEB tarafından KOBİ’lere yönelik olarak ihracat amaçlı Uluslar arası Fuar Katılımlarına Destek ve İhracat Amaçlı Pazar Araştırma KOBİ Yurtdışı İşbirliği Gezisi Katılım Destek programları uygulanmaktadır. Bu programlardan 1 ile 150 arası işçi çalıştıran Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmesi tanımına giren firmalar yararlanmaktadır. Ayrıca bu destek programından yararlanmak için firmanın tercihen KOSGEB hizmetlerinden yoğun olarak yararlanıyor olması, üretim sistemlerinin modern olması, uygun kapasite ile düzenli/seri üretime erişebilir olması ve ürünlerin kalite belgeli olması ile kalite-fiyat dengesi taşıması gibi özellikleri ile rekabet gücü taşıması gerekmektedir (kobinet.org.tr, 2002).

2.1.3.1. Yurtdışı Fuar Katılım Destekleri

Ürün Sergileme Desteği: KOBİ’lerin destek programında yer alan yurt dışı fuarlarda en fazla 15 m² stand alanı için yer kirası, stand konstrüksiyonu, uluslar arası nakliye, sigorta, gümrükleme gibi fuar giderlerinin yüzde 50’sine kadar destek sağlanmaktadır.

Ulaşım Desteği: Destek programı kapsamında yer alan uluslar arası fuarlara katılan KOBİ’lerin bir temsilcisinin fuara gidiş dönüş havayolu/ karayolu/denizyolu/demiryolu bilet giderlerinin yüzde 50’sine kadar destek sağlanmaktadır (kosgeb.gov.tr, 2002). Yurtdışı fuar katılım destek programı 1991 yılından bu yana uygulanmakta olup, 1991 ile 1999 yılları arasında toplam 96 uluslar arası fuarda 1269 firmaya yaklaşık 1.540.000 dolar destek sağlanmış bulunmaktadır.

2.1.3.2. İhracat Amaçlı Pazar Araştırma KOBİ Yurtdışı İşbirliği Gezisi Katılım Destekleri

KOBİ’lere yeni pazar imkanları sağlanması amacıyla yürütülen çalışma kapsamında, KOBİ’ler için yurt dışı iş gezileri düzenlenerek bu işletmelerin işbirliği yapabileceği yabancı firma/kuruluşlarla temaslarda bulunmaları Dışişleri Bakanlığı ve ilgili kuruluşlar ile koordinasyon halinde KOSGEB desteğinde hazırlanan programlar çerçevesinde organize edilmektedir.

Bu programlar ile KOBİ’lerin gidilen ülkedeki ilgili kuruluşlar olan Sanayi ve Ticaret Odaları, Sektör Üst Kuruluşları, İş Adamları Dernekleri, Toptan Alım Yapan İthalatçı Kurum ve Kuruluşları ve potansiyeli yüksek üretim bölgelerinin yetkilileri ile iş görüşme toplantıları ve firmalar arası ikili iş görüşmelerini kapsayacak şekilde temaslarda bulunmaları sağlanarak, bu işletmelerin gidilen ülke pazarı hakkında doğrudan bilgilenmeleri ve ticari işbirliği imkanları oluşturulmaya çalışılmıştır.

Destek programı kapsamında Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelere;

Ulaşım Desteği: Her firmadan bir temsilci için ekonomik tarife üzerinden bilet ücretine yüzde 50 oranında ulaşım desteği sağlanmaktadır.

Konaklama Desteği: Her firmadan bir temsilci için bir gecelik otel ücreti 100 Amerikan dolarını geçmeyecek şekilde yüzde 50 oranında konaklama desteği sağlanmaktadır.

1997 yılından itibaren bu konuda destek programı uygulanmakta olup, 1997 ile 1999 yılları arasında toplam 21 programda 502 firmaya yaklaşık 207.000 Amerikan doları destek sağlanmış bulunmaktadır (Yücel, 2000: 71).