T. C. Gazi ÜNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ
-1991 PARA, BANKA, KREDİ VE DÖVİZ POLİTİKALARI
Yüklə 1,01 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3.2.2 Kredi Politikaları
- 3.2.3 Parasal Aygıtlar
- 3.2.4 Kambiyo Politikaları
3.2 1987-1991 PARA, BANKA, KREDİ VE DÖVİZ POLİTİKALARI3.2.1 SSCB Banka ve Kredi Mevzuatının Değişimi ve Rusya Federasyonunda Banka ve Kredi Mevzuatının OluşumuSovyet plan ekonomisinde temel değişime, 1987’de etkinliği artırmak için sınırlı serbestlik ve merkezden birimlere yetki devrini öngören reformlarla başlandı. Bu süreç içinde 1987-88’de bankacılık kesimini düzenleyen yeni yasalar yürürlüğe girdi, yeni düzenlemeyle iki katmanlı banka sistemi doğdu ve ihtisas bankaları hükümetin doğrudan denetiminden çıkarıldı. 1987’de Gosbank adı SSCB Merkez Bankası olarak değiştirildi. Temmuz 1987’de kredi sisteminin yeniden organizesinin sonucu olarak dört yeni ihtisas bankası kuruldu: (Vneshekonombank SSSR, Promstroibank SSSR, Zhilsotsbank SSSR ve Sberbank SSSR) ve SSCB Merkez Bankası ülkenin ana bankasının işlevlerini görmeye başladı.65 Bu yeni kurulan bankalar Gosbank’ın ticari faaliyetlerini devraldılar. 1988 sonu ve 1989’da, bankacılık reformunda ikinci adımla birlikte bölgesel ve sektörel ticari bankaların hızla ortaya çıktığı görüldü, yeni bankalar anonim şirket veya kooperatif statüsünde kooperatifler, sosyal organizasyonlar, araştırma akademileri, hükümete ait işletmeler tarafından kuruldu.66 1988’de kabul edilen yeni kooperatifler yasasına göre yetki verilen kooperatifler banka kurabilecekti, kısa süre sonra devlet işletmelerine de banka kurma hakkı tanındı. 1988’de kooperatif ve ticaret bankalarının sayısı 80 iken 1990’da bu sayı 400’e ulaştı. Tescilli kredi kurumlarının sayısı 1991 sonunda 1360’dan 1993’ün sonunda 2019’a, Haziran 1996’da ise 2605’e yükseldi.67 1987’de Gosbank adı SSCB Merkez Bankası olarak değiştirildi. Eylül 1998’de SSCB Merkez Bankasının dördüncü yasası onaylandı, buna göre SSCB Merkez Bankası ülkenin ana bankası, para basmaya yetkili tek kurumu, kredi organizatörü, ve ekonomide ödeme aracısıydı.68 SSCB Tasarruf Bankasının denetimi Ocak 1990’da SSCB Merkez Bankasına verildi. 13 Temmuz 1990, RSFSC Yüksek Sovyetine karşı sorumlu, Rusya Sovyet Federe Sosyalist Cumhuriyeti Devlet Bankası, SSCB Merkez Bankası’nın Rusya Cumhuriyeti ayağı üzerinde, kuruldu. 2 Aralık 1990’da RSFSC Yüksek Sovyeti RSFSC Merkez Bankası (Rusya Bankası) yasasını kabul etti. Bu yasaya göre Rusya Bankası meşru bir varlıktı, RSFSC’nin ana bankasıydı ve RSFSC Yüksek Sovyetine karşı sorumluydu. Bu yasa bankanın işlevlerini şöylece belirledi; para dolaşımını düzenlemek, parasal düzenlemeler yapmak, anonim şirket ve kooperatif bankalarının faaliyetlerini düzenlemek. Aralık 1990’da SSCB Merkez Bankası yasası, Bankalar ve Bankacılık yasası, çıkarıldı. Bunlara göre SSCB Merkez Bankası ve ulusal bankalar, SSCB Merkez Bankasının cumhuriyetlerdeki temsilcileri, tek bir para bazında merkez bankalarının tek bir sistemini kuruyordu. Haziran 1991’de RSFSC’ne karşı sorumlu, RSFSC Merkez Bankası (Rusya Bankası) kanunu kabul edildi. Temmuz 1990 ile Aralık 1991 arasında Rusya Merkez Bankası ile SSCB Merkez Bankası arasında çekişme baş gösterdi. Kasım 1991’de Bağımsız Devletler Topluluğunun kurulması ve SSCB’nin dağılmasıyla RSFSC Yüksek Sovyeti RSFSC Merkez bankasını RSFSC toprakları üzerinde döviz ve para düzenlemeleri hususundaki tek mercii olarak ilan etti. SSCB Merkez Bankasının para tedavüle çıkarma ve ruble kurunu belirleme işlevi Rusya Merkez Bankasına emanet edildi. RSFSC Merkez Bankası 1 Ocak 1992’den önce SSCB Merkez Bankasının tüm kurumları, işletmeleri ve teşkilatı, tüm iktisadi varlıkları, teknik imkanları ve diğer kaynaklarına RSFSC Merkez Bankası nezaret etti. 20 Aralık 1991’de SSCB Merkez Bankası fesih oldu. Onun tüm varlık ve yükümlülükleri ve RSFSC toprakları üzerindeki mal varlıkları RSFSC Merkez Bankasına (Rusya Bankası) devredildi. Ekim 1991’de Vneshekonombank Sovyetler Birliğinin dış borçlarını devraldı. Aralık 1991’den sonra Rusya Merkez Bankası şemsiyesi altına girdi, ticari bir banka olarak faaliyetlerine devam etti. Temmuz 1992’de Rusya SSCB dış borçlarını devraldı, Vneshekonombank’a bu borçların takibi sorumluluğu verildi. 1991’de yürürlüğe konan “RSFSC’de Bankalar ve Bankacılık Faaliyetleri Yasası” ile “RMB Yasasında” 1992’de değişiklik yapıldı. 1990-92 bankacılık yasaları iki katmanlı bir bankacılık sistemini çağrıştırır. RMB hükümetten bağımsız, bankaların bankası işlevini yerine getiren, son kredi mercii idi. Bu bankacılık yasalarına göre RMB hükümetin bütçe açıklarını finanse etmek zorundaydı. Bu yükümlülük RMB’nı makroekonomik istikrarı sağlamaktan alıkoydu. Geçişin ilk yıllarında üretim düşüşünü önlemek için hükümetten sektörlere ticari bankalar aracılığıyla doğrudan krediler açıldı. RMB’dan doğrudan kolayca finansman sağlayan bankalar RMB’dan aldıkları parayı endüstrilere devrettiler, bu aracılık faaliyetinden yüksek kar elde ettiler, bu yıllarda bankacılık Rusya’da en karlı iş kollarından biriydi. Tescilli kredi kurumlarının sayısının 1991 sonunda 1360’dan 1993’ün sonunda 2019’a çıkması da bu yüksek karların sonucudur. 1990-92 kanunları RMB’na bankacılık düzenlemeleri yapma ve ticari bankaların çalışma koşullarını tayin yetkisi veriyordu. Rusya’nın mevzuat silsilesinde RMB talimatları meclisin çıkardığı kanunlar, başkanlık kararları veya yerel hükümet kararlarının önüne geçti. Rusya’da RMB talimatları, meclisin çıkardığı kanunlar ve başkanlık kararları oldukça çok fazla olduğundan ve aralarında silsile bozukluğu bulunduğundan ne ticari bankalar nede müşterileri yaptıkları işlemlerinin yasallığından emindi. 1990-92 ticari bankacılık mevzuatı tüm zayıflık ve belirsizliğine karşın Rusya’da Batılı anlamda bankacılığın temellerini oluşturdu. İzin verilen bankacılık işlemleri, bankacılık müsaadesi alma ve iptali şartları, bankaların iflası, ticari bankaların RMB’na karşı yükümlülük ve hakları, ticari bankalar ile müşterileri arasındaki ilişkiler bu mevzuatla düzenlendi. Bazı durumlar dışında banka hesapları hakkındaki tüm bilgi, müşteri hesapları ve ilgili işlemlerin gizliliği esası getirildi. Bankalar komisyonlar ve alıp verdikleri kredi faiz oranlarını serbestçe belirleyebiliyordu, ama bankaların RMB’den şartlı aldıkları kredilerde RMB’nın para ve kredi politikaları sınırları içinde kalmak zorundaydılar. Karteller yasaklanmıştı. Tüm bankalar mevduat kabul edebiliyordu. 3.2.2 Kredi Politikaları1987’de ihdas edilen, merkeze bağlılığı azaltan sistemle her ihtisas bankasının verebileceği kredi toplamı tavanı belirlendi. Bu bankalara mevduat toplama müsaadesi verilmesine karşın, bankalar hemen hemen sadece Gosbank kredilerinden fon sağladılar. Gosbank her ihtisas bankasına aktarılacak kredi miktarını ve bu kredilere uygulayacağı faiz oranlarını belirledi. İhtisas bankaları kredi alanların bazılarını seçse de Gosbank her bankanın sektörlere göre vereceği borç miktarı ve tekrar finanasman faiz oranını tespit etmişti. Finansal sektör reformlarının uygulamaya girmesiyle birlikte hükümet devlet işletmeleri reformunu başlattı. 1987 tarihli Devlet İşletmeleri Yasası işletmeler için merkezde ayrılan fonları azalttı, işletmelere üretimi artırmaları hususunda karar yetkisi verdi. Neticede bir işin finansmanı için fazla gelen bir kredi başka bir işin finansmanı için sarf edilebilecekti. Toplam talep arttı, toplam talep yükselişi talep fazlasına ve fiyatlarda baskıya yol açtı. 1980 ortaları ve 1980 sonlarındaki emisyon ve fiyatlara baktığımızda 1987 ve M1’in arttığını fakat enflasyonun baskı altında tutulduğundan artamdığını görürüz. Tablo 13: Gelir ve Fiyatlar, 1986-1989, yıllık % büyüme
Kaynak:The Economy of the USSR,49. Tablo 14: Para ve kredi, 1985 1989, yıllık % büyüme
Kaynak:The Economy of the USSR, 49. Mart 1989’da maliyetlerini ve finansmanlarını karşılamaları için bu bankalara halktan fon toplama, ihracat bedellerini tahsil ve banka işlemleri ile ödemeler yapma imkanı sağlandı. İşletmelerden banka kredileri için artan talep, mali darlık ve bütçe açığının finansmanı için büyüyen taleple aynı vakte rastladı. Toplam banka kredileri 1988-90 yılları süresinde ortalama %10 oranında büyüdü, 1987’de %5 büyümüştü*. Gevşek para politikası enflasyona yol açtı, enflasyon o yıllara kadar Sovyetler Birliğinde bilinmeyen bir vakıaydı, enflasyon artışı 1990’da %5’e ulaştı ve genel yokluklar baş gösterdi. Önceki uygulama şöyleydi; fiyatlar üretim maliyetlerine belli oranda kar eklenerek Goskomsten tarafından belirleniyordu. İşletmelerin fiyat artışı istekleri bakanlık vasıtasıyla Goskomsten’e ulaştırılıyor, Goskomsten kendisine ulaşan fiyat artış taleplerinden birkaçını yükseltiyordu, işletmeler fiyattan daha ziyade miktar hususunda serbest hareket edebiliyorlardı. 1990’larda merkezden idare azalırken Sovyetler Birliği Cumhuriyetlerinin otonomileri artıyordu. Sovyet hükümeti ABD’nin Federal Rezerv sistemine benzer bir merkez bankası sistemi kurmayı arzuluyordu, bu sistemde Gosbank’ın şubeleri bölge merkez bankaları olarak işlem görecekti. Bu yöndeki ilk adım Haziran 1991’de Rusya Sovyet Federe Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Sovyetinin Rusya Merkez Bankası kanununu onaylamasıyla atıldı. Rusya Merkez Bankası Sovyetler Birliğinin parasal denetim usullerini kullanmaya devam etti. Hükümet dışına krediler çoğu zaman ihtisas bankaları vasıtasıyla idari olarak belirlenen tekrar finansman faiz oranlarında dağıtıldı. 1991’de RMB faiz oranı tarım ve ev inşası için %1-5, sanayi için %6-9 arasında değişiyordu. Aynı dönemde Gosbank faiz oranı %12’idi. Diğer cumhuriyetlerde Rusya’dakine benzer kanunlar geçirince merkezi idarenin para politikaları üzerindeki etkisi zamanla epey azaldı. Bunun sonucunda Sovyetler Birliğinin tek bir para politikası uygulama şansı yeni oluşan merkez bankalarının işbirliği yapmalarına bağlıydı. Merkezi idarenin kuvvetinin azalmasına hızlı kredi genişlemesi eşlik etti. Yıllık toplam kredi büyüme oranı 1990’da iki katından fazla arttı, 1991’de ise dört kattan fazla arttı. Hükümete açılan krediler 1990’a kadar toplam kredi büyüklüğündeki artışın kaynağı iken 1991’de nominal işletme kredileri tutarı iki kat arttı ve kredi genişlemesinin en önemli kaynağı oldu. Tablo 15. SSCB Toplam İç Kredi 1987-91 Milyar ruble
Yıllık yüzde değişim
Kaynak: “1991’de Sabık SSCB Ekonomisi” İktisadi Değerlendirme, Washington, IMF, 1992. Gosbank’ın gücü Sovyetler Birliğinin çözülüş süreciyle eşanlı olarak azaldı, Rusya Yüksek Sovyeti Gosbank’ın sorumluluklarının RMB’na devrine dair bir önergeyi 22 Kasım 1991’de kabul etti. RMB’nın yeni rolü Rus hükümetinin bütçe açıklarını finanse etmekti. RMB Rus işletmelerine ticari bankalar aracılığıyla, doğrudan kredi vermeye devam etti. Aynı zamanda RMB Ruble alanındaki bağımsız cumhuriyetler arası kredi akımını bu alandaki ticari bankalara krediler vererek otomatik olarak finanse etti. 1991 sonu itibariyle RMB Rusya’nın tek merkez bankası ve ruble alanındaki tek ruble tedavüle çıkartan merci olarak kaldı. 3.2.3 Parasal Aygıtlar1987-88 reformlarından önce farklı kurumlar farklı faiz hadleriyle faaliyette bulunuyorlardı. İhtisas bankalarının işletme mevduatına yıllık %0,5’ten ve hane halkı tasarruf mevduatına yıllık %2-3’ten fazla faiz vermesine müsaade edilmiyordu. Banka kredileri faizi pratikte sabit veya Gosbank tekrar finansman oranından düşüktü. Kendi verecekleri kredilerin faiz oranlarını belirlemede serbest bırakılan kooperatif ve işletme bankalarının piyasada etkin olarak faaliyete başlamaları ile borç veren kurumlar arasında büyük bir faiz oranı farkı doğdu. Hane halkı tasarruf mevduatına kooperatif ve ticari bankaların önerdiği faiz oranı yıllık ortalama %6 civarında , verdikleri kredilerden aldıkları faiz oranı ise %9 civarında idi. Şubat 1990’da bu farkları denetim altına almak için kooperatif ve işletme bankalarında bulunan hane halkı tasarruf mevduatına uygulanacak faiz oranı tasarruf bankasının önerdiği faiz oranına bağlandı ve kredi faiz oranı yıllık %15’i geçemeyecekti. Kooperatif ve işletme bankalarının ayırmaları gereken mevduat munzam karşılık oranı 1988’de yürürlüğe girmiş ve %5 olarak belirlenmişti. Bütçe finansmanının parasal etkisini bastırmak için Gosbank bu oranı Ağustos 1990’da ikiye katladı. Mevduat munzam karşılığı yükümlülüğünü bankalar hükümet bonoları veya saptanan oran mukabili kadar parayı Gosbanktaki faizsiz hesaplar da bulundurarak yerine getiriyorlardı. Kasım 1990’da Rusya’da Tasarruf bankası haricindeki tüm diğer bankaların yerine getirmek zorunda bırakıldığı ayrı bir %2 munzam karşılığı oranı ihdas edildi.- SSCB munzam karşılık uygulaması devam ediyordu, ama Rus yetkililerince tescil edilen bankalar Rusya nizamnamelerine de uymak zorundaydı. Rusya’da ki bankalar için ayrıca uygulanan bu yükümlülük, SSCB ile mukayese edildiğinde düşük olduğundan, Rus topraklarında banka tescili için bir engel teşkil etmiyordu. -Munzam karşılık oranı bankaya ve kredi verilen sektörlere göre değişiyordu. Öncelikli sektörlere borç veren bir bankanın yükümlülüğü diğer bankalarınkinden daha düşüktü. Haziran 1991’de yükümlülük oranı %2 ile %20 arasına alındı. Bankaların munzam karşılığa riayeti düşüktü. Etkin munzam karşılık oranı, toplam mevduatın kesiri olarak ölçülen gerçek karşılık dengesi, oldukça düşüktü, örneğin 1991 sonunda %1.5’den daha az. Tablo 16. Etkin Munzam Karşılık 1991-1995 Ruble Mevduatı Munzam Karşılık Etkin Karşılık (Milyon Ruble’de) 1991 Aralık 831 12 1.4 1992 Aralık 4,405 472 10.7 1993 Aralık 19,574 2,710 13.8 1994 Aralık 60,410 8,982 14,9 1995 Temmuz 101,719 16,148 15.9 Kaynak:Rusya Federasyonu Merkez Bankası 3.2.4 Kambiyo PolitikalarıRuble Sovyet dönemi boyunca konvertibl olmayan bir para olarak kalmıştı. 1987’de yetkililer farklı kur uygulamasını denemeye başladılar, değişik işlemler için farklı kur uygulanıyordu. Aynı zamanda işletmelere döviz kazançlarının bir kısmını yanlarına alıkoyma hakkı tanındı. Kasım 1989’dan itibaren tüm döviz mevduatının tutulduğu Vneshekonombank bünyesinde döviz ihaleleri yapılmaya başlandı. Nisan 1990’dan itibaren ise Vneshekonombank’taki satışlarda tek fiyat uygulamasına geçildi. Ekim 1990’a kadar her ay bir ihale yapılıyordu. 1990’daki satışlar oldukça azdı, 1990’da elde edilen konvertibl dövizlerin %3’ü kadar. Kasım 1990’da farklı kur sisteminin ve resmi döviz kurunun yerini ticari döviz kuru aldı. İdarece belirlenen ticari döviz kuru çoğu işlemde kullanılıyordu. 1991 yılı itibariyle ticari bankaların da döviz hesabı açmalarına izin verildi ve işletmelerin kazandıkları dövizden satmakla yükümlü oldukları oran azaltıldı. Böylece Vneshekonombank’ın döviz hesabı açma tekeli kırıldı, Vneshekonombank’taki ihalelerin yerini Nisan 1991’den sonra haftada bir Gosbank’ta kurulan bankalar arası döviz piyasası aldı. Yüklə 1,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|