Tillar va adabiyot kafedrasi

Tarkibli kesimlar
ikki yoki undan ortiq so‘zning birikuvidan tuziladi. Bunday 
kesimlar, asosan, qo‘shma so‘zlardan tashkil topgan bo‘lib, ularning tarkibida hech 
qanday sintaktik aloqa mavjud bo‘lmaydi. Chunki ular bir yaxlit so‘z (bir gap 
bo‘lagi) sifatida olinadi. 
Tarkibli kesimlar fe’l+’fe’l shaklida qo‘llanishi bilan birga fe’ldan boshqa yuz 
turkumlarining birikuvidan hosil qilinadi. Misol: 
1. Men yaxshi hikoyani 
o‘quvchilarga 
so‘zlab
berdim. 2. O‘qituvchilar bizdan 
mamnun bo‘lishdi
. 3. Yangi 
taklifni aytgan 
men edim.
 4. Sharoitimiz 
yaxshi bo‘lib qoldi
. 
Keltirilgan misollarning birinchisida ikkita fe’l (so‘zlamoq va bermoq) 
birgalikda fe’l+’fe’l shaklidagi tarkibli kesim bo‘lib kelgan. Qolgan misollarning 
hammasida ham (ikkinchi, uchinchi va to‘rtinchi misollar) tarkibli kesimlar birdan 
ortiq so‘z bilan ifodalanib ular ot+fe’l, olmosh+fe’l va sifat+fe’l shaklida tarkibli 
kesim bo‘lib kelgan. 

---

101 
Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, bunday kesimlar ikki yoki uch so‘zdan tuzilgan 
bo‘lsa ham ular orasida hech qanday sintaktik aloqa yo‘q. 
Mashq.
Matndagi tarkibli kesimlarni aniqlang. Ular qaysi so‘z turkumlaridan 
tuzilganini va qanday so‘roqqa javob bo‘lishini ayting. 
Oppoq qorga burkanib olgan azim tog‘ cho‘qqilari, qir-adirlar, archazor 
yonbag‘irlari xuddi yana qaytadan uyquga ketgandek jim yotibdi. Bunday kezlarda 
tabiat o‘z salobati, hech kimga bo‘ysunmaydigan o‘ziga xos qonuniyatlari bilan butun 
borliqni ana shunday jimjitlikda ushlab turgandek tuyuladi kishiga. Daraxtlar bo‘lsa, 
ustidagi qor ko‘rpasini silkitib tushirib yuborsa sovuq urib ketayotganday o‘zini tutib 
turardi... qishloq betinch. Qayerdadir, odamlar oyog‘i etishmaydigan tog‘ 
yonbag‘irlarida bosmachi to‘dalari yashirinib olib, vaqti-vaqti bilan atrofdagi aholini 
betinch qilgani qilgan. Ular Bog‘idaryo aholisidan olganini olib, endi bu erlarning 
odamlariga tegmay qo‘yishgan... Birdaniga tushgan sovuq yupun beva-bechoralarni 
dovdiratib qo‘ydi. (M.Qoriev) 
Mashq.
Keltirilgan misollar orasidan fe’l+fe’l shaklida tuzilgan tarkibli fe’l 
kesimli gaplarni ajratib ko‘chiring. 
1. Bu durni men ilgari ko‘rmaganman va men uni sotib olib bermaganman. 
(O‘.Umarbekov) 2. Munisxon bo‘lmasa, boshqa bir odamni topardi. (U.O‘marbekov) 
3. Bu xabarni eshitgan rais shamoldan tez uchib borar edi. (A.Qahhor) 4. Hayratdan 
serrayib turib qolgan Asqarali, uni o‘nglab qulfi ochiqmi, yopiqligini bilmoqchi 
bo‘ldi. (S.Ahmad) 5. Xartumning bozoridan bir qadoqqina sedana opkelib bering. 
(S.Ahmad) 6.Baxt tushunchasini o‘ylaganimda, dastavval nomus, vafo ko‘rinadi. 
(S.Ahmad) 7. Yuzlari, ko‘zlari doim kulib turardi. (S.Ahmad) 8. Ertalab ishga 
ketayotganlar, avtobusdagilar, mashinadagilar unga ajablanib qarashadi. (S.Ahmad) 
Mashq.
Misollar orasidan ot+fe’l yoki sifat+fe’l shaklidagi tarkibli kesimlar 
ishtirok etgan gaplarni ajratib ko‘chiring. Shu gaplardagi egani ham aniqlang. 
1. Biz talabalarning bilimdonligi, sezgirligi va ko‘p narsani bilishga 
intiluvchanligidan mamnun bo‘ldik. 2. Ular bizni ertangi yig‘ilishda ishtirok etishga 
taklif qilishdi. 3. Qishlog‘imiz yanada obod bo‘ldi. 4. Talabalarning taklif qilgani biz 
uchun yaxshi bo‘ldi. 5. Qarindosh urug‘lari, qo‘ni-qo‘shnilari, yor-birodarlari 
Sharipovning ota-onalarini tabrik qilishdi. (S.Ahmad) 6. Bu mustahkam devorlar 
tikanli simlar hech narsani ko‘rmagandek gung-soqov bo‘lib qolishdi. (S.Ahmad) 7. 
Afsuski, shunday odam Gulchehra bo‘lib chiqdi. (O‘.Umarbekov) 
Kesimlarning tuzilishiga ko‘ra uchinchi turi –