Tillar va adabiyot kafedrasi

murakkab kesim 
deb nomlanadi. 
Bunday kesimlar ham tarkibli kesimlar kabi ikki, uch va undan ortiq mustaqil 
so‘zlardan tashkil topadi. Murakkab kesim tarkibidagi so‘zlar (bo‘laklar) orasida 
turli sintaktik aloqa (moslashuv, boshqaruv, bitishuv) mavjud bo‘lib, ular o‘zaro 
sintaktik munosabatga kirishsa ham sodda kesimlar kabi bitta so‘roqqa javob bo‘ladi. 
Murakkab kesimlar tarkibida so‘z birikmalari kabi hokim va tobe bo‘laklar 
(ergash so‘z va bosh so‘z) mavjud bo‘lgani va ular turli birikmalarni tashkil qilgani 
uchun ularni birikmali kesim deb ham atash mumkin. 

---

102 
Masalan, 
Navoiy g‘azal mulkining sultonidir 
gapida 
Navoiy 
so‘zi ega 
vazifasida kelgan bo‘lib, shu ega uchun 
sultonidir
so‘zini kesim deb bo‘lmaydi, 
mulkining sultonidir
deb ham ega va kesim munosabatini ko‘rsatuvchi predikativ 
birikmani hosil qilib bo‘lmaydi. 
g‘azal mulkining sultonidir
so‘zlarini birga olib 
gapdagi ega vazifasida kelgan
Navoiy
so‘zi bilan birga 
Navoiy g‘azal mulkining 
sultonidir
deb qo‘llasak, ega va kesim munosabati to‘liq anglashiladi. Demak, bu 
gapda 
Navoiy
so‘zi ega hisoblansa, 
g‘azal mulkining
sultonidir
so‘zlari birgalikda 
murakkab kesimni tashkil qiladi. Ko‘rinadiki, kesim vazifasidagi uchta mustaqil so‘z 
o‘zaro sintaktik aloqaga kirishib, yaxlit holda bitta kesim vazifasini bajargan.
Yana misol keltiramiz: 
1. Do‘stlik – xalqimizning xulqi, odati, 
Do‘stlik – naslimizning baxt-saodati. 
2. Halollik buyuklikning aynan o‘zidir. 
3. Til millionlarcha avlodlar tomonidan yaratilgan tirik jondir. 
4. U o‘rta bo‘yli, keng yag‘rinli, quyuq jingalak sochli, 35-40 yoshlar 
chamasidagi kishi edi. (Oybek) 
5. Yomon ish o‘zingni oqlay bilmaslik, 
Insonlik odobin saqlay bilmaslik. 
Mashq.
Matndagi kesimlarning qanday so‘z turkumlari bilan ifodalanganini 
aniqlang. Tuzilishiga ko‘ra qanday turga oidligini aytib bering. 
Ayasi harsillab nafas olgancha par yostiqni karavot boshiga tashladi. Kattayu 
kichik barobar «Rais buva» deb ataydigan tajang rais Sherzodning ko‘z o‘ngiga keldi. 
Ayasining gapi to‘g‘ri. Rais buva kajbaxs odam. Ayasi karavotga imo qildi: 
- Bir pas damingni ol, bolam. Halizamon kelganingni eshitib odam yopiriladi. 
Ayasi chiqib ketishi bilan Sherzod karavotda yonboshlagancha uyni ko‘zdan 
kechirdi. Uy to‘rida bir surat turar, bu dadasi bilan onasining surati edi... 
Tokchalardagi yaltiroq mis samovaru, barkashlar ham devordagi eski gilamu, kapkirli 
soat ham - hammasi qadrdon edi unga. Faqat uy burchagida yangi servant paydo 
bo‘pti. Shiftga qo‘shaloq chiroqli nafis qandil osilibdi (O‘.Hoshimov «Nur borki, 
soya bor»). 
Mashq.
Berilgan misollardagi bosh bo‘laklarni aniqlang. Birikmali qo‘llangan 
eganing tagiga chizib, uning qanday birikmalardan tuzilganini ayting. 
1. Achchiq, izg‘irinli shamol esardi (Sh.Xolmirzaev). 2. Kakliklarning ovozi 
onda-sonda eshitiladigan bo‘lib qoldi (Sh.Xolmirzaev). 3. Cho‘lda to‘da-to‘da 
to‘rg‘aylarning ovozi yoqimli yangraydi (O‘.Umarbekov). 4. G‘iybat qilingan odam, 
albatta, g‘iybatchining so‘zlarini eshitmay qolmaydi (Oybek). 5. Insonni inson qilib 
etishtiruvchi narsa – tarbiyadir. 6. Bir oqshom kutilmagan vaqtda, ko‘chamizda 
tuyalarning baqirishi, havoni yangratgan qandaydir notanish ovozlar eshitiladi 
(Oybek). 7. Qop-qora qalin bulutlar orasidan mo‘ralagan quyosh isitmaydi.