Masalan,
mevali, mevasiz, sermeva kabi tarkibli so‘zlarda
meva so‘z
yasalishi uchun asos bo‘lsa;
mevani, mevamiz, mevalar tarkibli so‘zlarda
meva shakl
yasalishi uchun asos bo‘ladi.
O‘zak morfema so‘zning leksik ma’nosini bildiruvchi asosiy qism bo‘lganligi
uchun
asosiy morfema , affikslar shu o‘zak bilan birgalikda, shu orqali qo‘llanganligi
uchun
ergash morfema yoki
yordamchi morfema terminlari bilan ham ataladi.
O‘zak morfema ifoda etilishiga ko‘ra so‘zga o‘xshaydi, ular ma’no jihatidan
o‘zaro bog‘langan bo‘ladi. Lekin o‘zakni so‘zning tarkibiga kiruvchi morfema sifatida
so‘z bilan tenglashtirib bo‘lmaydi. Masalan,
boshliq, mevazor, ishchi, ishla so‘zlaridagi
bosh-, meva-, ish o’zak marfemalar alohida olingan bosh, meva, ish so‘zlariga aynan teng emas. Garchi ular fonetik jihatdan teng kelsa ham. Buni biz
o‘zaklarning ma’no doirasi bilan so‘zlarning ma’no doiralari teng kelmaganligidan
ko‘rishimiz mumkin. O‘zakning ma’nosi shu so‘z tarkibi uchun aniq, cheklangan
bo‘ladi. Uning ma’nosi shu so‘z tarkibi (yasalish tarkibi) doirasida belgilanadi.
So‘zning ma’nosi esa nutq, gap doirasida belgilanadi.
Affiksal morfema . So‘zning tarkibida o‘zakdan keyin kelib, so‘zning leksik va
grammatik ma’nolarini shakllantiradigan morfemadir. Affiksal morfema o‘zicha
mustaqil qo‘llana olmaydi va ma’no ham anglatmaydi.
So‘z tarkibida affiksal morfemalar bir nechta bo‘lishi mumkin. Ular o‘zbek
tilida o‘zakka birin-ketin, ma’lum tartibda qo‘shiladi. Masalan,
paxtakorlarimizdan –
paxta+kor+ lar+imiz+dan .
Affiksal morfemaning ma’nosi har bir konkret so‘z tarkibi asosida belgilanadi.
har bir qo‘llanishda u konkret ma’no ifodalaydi. Masalan,
suv-chi, gul-chi, traktor-chi, o‘quv-chi; daftar-im ,
aql-im, halq-im, ko‘z-im, o‘z-im kabi so‘z tarkiblarida affiksal
morfemalardan (u xoh so‘z yasovchi, xoh shakl yasovchi bo‘lsin) o‘ziga xos konkret
ma’nolarda kelgan, ular bir-biriga butunlay teng emas.
