Toshkent davlat sharqshunoslik instituti sharq filologiyasi va falsafa fakulteti turkiy tillar kafedrasi

Ko`p vazifa bajaruvchi fe’l nisbat qo`shimchalari.
Turk tilida ba’zi qo`shimchalar bir necha vazifani bajarishi mumkin. Masalan, -l, -n, qo`shimchalari ham o`zlik, ham majhul, ham orttirma nisbat shakli yasashda qo`llanilishi mumkin: Kapı açıldı - araba yıkandı; Ahmet yoruldu – Ayşe yıkandı kabi.
Turk tilida ba’zan fe’llar bir necha turli ko`rinish qo`shimchalari olishi mumkin. Bunday shakllar çok çatılı eylemler (ko`p nisbatli fe’llar) deyiladi. Bunga quyidagi misollarni berish mumkin:
Mustafa Bey dekanla tanıştırıldı. (tanı-ş-tır-ıl-dı)


(Mustafo Bey dekan bilan tanishtirildi).

Ahmet Bey ablasıyla görüştürüldü. (görü-ş-tür-ül-dü)

(Ahmad Bey opasi bilan uchrashtirildi).

II.Bob. Fe’l-to`ldiruvchi munosabatiga ko`ra fe’llar.
Fe’llar vositasiz to`ldiruvchi (nesne) olishiga ko`ra 1. o`timli(geçişli ) va2.o`timsiz (geçişsiz) ga bo`linadi.
Fe’llar gapning egasiga ko`ra ham quyidagi olti turga bo`linadi: 1. bo`lishli ko`rinish (yalın görünüş) – döv-mek; 2. bo`lishsiz ko`rinish(olumsuz görünüş)-döv-me-mek; 3. O`zlik nisbati ko`rinishi (edilen görünüş)-döv-ül-mek; 4. Majhul nisbat ko`rinishi (dönüşlü görünüş)-döv-ün-mek; 5. Birgalik nisbati ko`rinishi (karşılıklı görünüş)-döv-üş-mek; 6. Orttirma nisbat ko`rinishi (ettiren görünüşü)-döv-dür-mekkabi.
II.1. O`timli fe’l (geçişli fiil).
Fe’l tuslanishida ish-harakat o`zak yoki negizda ifodalanadi. Fe’ldan anglashilgan harakat yo tashqariga, yo ichkariga yo`nalgan bo`ladi, ya`ni predmetga harakat tashqaridagi harakatni amalga oshiruvchiga yo`nalgan bo`ladi. Fe’l ot (ega), yoki bo`lmasa boshqa so`zga ta`sir etadi. Shu nuqta’i nazardan fe’llar ikki asosiy guruhga bo`linadi: o`timli fe’llar va o`timsiz fe`llar. Bunga fe’lning ma’no jihatdan ham bo`linishi deyiladi. Soddaroq aytganda, ba’zi fe’llar vositasiz to`ldiruvchi oladi, ba’zisi esa olmaydi. Vositasiz to`ldiruvchi oluvchi fe’llar o`timli, vositasiz to`ldiruvchi olmaydigan fe`llar esa o`timsiz fe’llar bo`ladi.Masalan: Barış bey kitabı açıyor (Barish Bey kitobni ochyapti) gapida Barış Bey ning qilgan ishi kitap ga ta’sir etmoqda. Shu bois açıyor fe’li o`timlidir. Bu gapdagi kitap so`zi ega amalga oshirgan ishni belgilagan va fe’lning ma’nosini to`ldirib kelgan.