Toshkent davlat sharqshunoslik instituti sharq filologiyasi va falsafa fakulteti turkiy tillar kafedrasi

Gönüllü Cevdet’in on beş kişilık takımı (özne) Mülazim Arif’in soluna yayılmış hendek boyu bekliyordu(M.N. Sepetçioğlu, ... VÇ3D, 137).(Javdatning 15 kishilik ko`ngilli jamoasi Mulozim Orifning chap tomonidagi handaq oldida kutib turardilar)

Kadın (özne)Yusuf’un duygularını besbelli sezmişti (S.Çokum, AB, 215)(Ayol (ega)Yusufning his-tuyg`ularini sezgandi).vb.
Boshqa nisbat turlari aniq nisbatga maxsus qo`shimchalar qo`shish orqali yasaladi.
Aniq nisb atda egaga nisbatan fe’l o`timli yoki o`timsiz bo`lishi muhim emas. Lekin to`ldiruvchiga nisbatan muhimdir. O`timli nisbatda fe’l to`ldiruvchini talab qiladi, o`timsiz nisbatda esa, aksincha,to`ldiruvchini talab qilmaydi.
I.2.Majhul nisbat (Edilgen çatı).
Aniq nisbatdan –(I)l- /–(U)l- va ­–(I)n-/-(U)n- qo`shimchalarini qo`shish orqali hosil qilingan fe’l majhul fe’ldir. Bu fe’llarning nisbati ham majhul nisbat hisoblanadi. Majhul nisbatning asl qo`shimchasi –(I)l- /–(U)l- dir. Lekin bu qo`shimchalarni unli va –l undoshi bilan tugagan fe’llarga qo`shib bo`lmaganligi uchun bunday holatlarda paydo bo`ladigan tovush moslashmasligini bartaraf etish maqsadida, majhullik qo`shimchasi sifatida –(I)n-/-(U)n-undoshi qo`llaniladi: aç-ıl-, al-ın-, at-ıl-, başla-n-, biç-il-, bil-in-, buda-n-, boz-ul-, böl-ün-, büz-ül-, çal-ın-, çiğne-n-, del-in-, döv-ül-, duy-ul-, getir-il-, gid-il-, götür-ül-, göm-ül-, gül-ün-, kat-ıl-, kes-il-, kır-ıl-, kor-un-, oku-n-, oyna-n-, sar-ıl-, sat-ıl-, sev-il-, soy-ul-, tut-ul-, ver-il-, yap-ıl-, yıka-n-, zorla-n- vb.
Yuqoridagi keltirib o`tilgan misollardan ko`rinib turibdiki, –(I)l- /–(U)l- va –(I)n-/-(U)n-qo`shimchalari unli tovush bilan tugagan o`zak va negizlarga to`g`ridan-to`g`ri, undosh tovush bilan tugagan o`zak va negizlarga esa til va lab o`xshashliklariga mos bir bog`lovchini oraga qo`yish orqali qo`shilgan.
Unli yoki –l undosh tovushi bilan tugagan fe’llarga qo`shilgan –(I)n-/-(U)n- nisbat qo`shimchasining o`zlik nisbati bilan aralashtirib yubormaslik uchun ba’zan –(I)n-/-(U)n- nisbat qo`shimchasi, xususan, –(I)l- /–(U)l- nisbat qo`shimchasi bilan qo`shimchasi bilan kuchaytirilgan:ara-n-/ara-n-ıl-, başla-n-/başla-n-ıl-, bekle-n-/bekle-n-il-, besle-n-/besle-n-il-, bul-un/bul-un-ul-, de-n-/ de-n-il-, iste-n-/iste-n-il-, kon-/ko-n-ul-, söyle-n-/söyle-n-il-, ye-n-/ye-n-il- kabi.
Majhul nisbat qo`shimchalari o`timli fe’llarni o`timsiz f`llarga aylantiradi, fe’l aniq nisbatdagi ega va to`ldiruvchini olmaydi. Shu sababli majhul nisbat egasi ma’lum bo`lmagan, fe’l anglatgan ish-harakat kim tomonidan bajarilganligi aniq bo`lmagan nisbatdir. Lekin shunisi aniqki, aniq nisbatning to`ldiruvchisi majhul nisbatda ega ko`rinishiga o`tadi. Masalan, Resim sergisi gezildi gapidagi resim sergisi otli so`z birikmasigezildife’lidan ta’sirlangan va aniq nisbatda gapning to`ldiruvchisi, majhul nisbatda esa gapning egasi vazifasini bajarmoqda.
Gramatikamizda asosan aniq nisbatdan majhul nisbatga o`zgargan va fe’lning ta’sir doirasiga kirib ega vazifasini bajargan so`z va so`z birikmalari sözde özne yoki gramerce öznedeb nomlanadi. Bu fikr tarafdorlari:“agar yuqoridagi gapni Resim sergisi öğrenciler tarafındn gezildi yoki Öğrenciler resim sergisini gezdiler shaklida bersak, unda öğrenciler so`zining “gerçek özne” ekanligi ko`rinadi va majhul nisbatdagi sözde özne yana ham aniqroq tushuniladi”- deb aytadilar. Faqat unutmaslik kerakki, bu yerdagi gaplar bir-biridan farqli tuzulishda bo`lgan ikkita alohida gaplardir. İkkita boshqa-boshqa nisbatdan yasalgan bu ikki xil ko`rinishdagi gaplarning egalarini bir-biri bilan chalkashtirmaslik kerak:
Süleyman Nazif’in mezarı hala yapılmamış. Bunu mezar yapmak için bir hey’etin yeni kurulduğu haberinden öğreniyoruz (A. Haşim, 9-10). (Sulaymon Nazifning mozori haligacha qurilmabdi).


Eskiden Alman kayzerlerinin taç giyme töreni burada yapılırdı (A. Haşim, FS, 180). (Uzoq yillardan buyon nemis kanslerining toj kiyish marosimi shu yerda o`tkazilardi).
Üsküdar taraflarının göklerini uzak bir yangının hafif kırmızılığına boyanmış bıraktım (A. Haşim, FS, 170). (Uskudar tomonlarning osmonini yong`inning nozik qizilligiga bo`yangan bir holatidatark ettim).
Mavzuga fe’l-ega munosabati jihatidan qaralganda, majhul nisbatda fe’lning ta’sirida qolgan ega ko`rinmasa ega emas, ko`rinsa ega bo`ladi.
Bunları bazı semtlerin bazı köşelerinden tütüncü dükkanlarına (...), gönderiliyor, üst ynı, dergi kapanınca ucuza alınıp kese kağıtçılarına devredilmek üzere dükkanda alıkonuyordu(K. Tahir, EŞİ, 175). (Bular ayrim shaharchalarning ba’zi hududlaridan ko`knori do`konlariga yuborilar, ustiga ustak jurnal yopilishi bilan arzonga olinib muqovachilarga yetkazish uchun do`konda alohida saqlanar edi).
Bir de Amerika’da dergilere çok önem verildiğini, abone olmak için bile yıllarca nöbet beklenildiğini duymuştu (K. Tahir, EŞİ, 150). (Bir vaqtlar Amerikada jurnallarga katta ahamiyat berilgani, obuna bo`lish uchun ham yillab navbat kutilgani haqida eshitgandi).
Bunları söylerken Orhan’ın babasına ne kadar güvendiği sesinden anlaşılıyordu (K.Tahir, DA, 246). (Shularnı aytar ekan, Orhanning otasiga qanchalik ishonishi ovozidan ma’lum edi).


Bu nasıl iştir kardaşım Alışar, yahu nedir? Bize kıyamete kadar lanetlenecek iş mi tutturacaklar? (K.Tahir, DA, 260). (Bu qanday ish jigarim, Alishar, bu nimasi axir?! Bizni qiyomatgacha la’natlaydigan ish qildilarmi?!).
Rıza Efendi Bankanın bölünmemesini her şeyden çok isterdi (T.Buğra, YB, 152) (Rizo Afandi bankning bo`linmasligini juda xohlardi).


Şimdiye kadar dayısı yüzünden Halkçılık yakıştırılmayan Rıza Efendi, şimdiden sonra da, Vahit Bey’le düşünülmeyecek; “Öz oğlundan ayırmazonu len oğlum” diye, Rahmi’ye göre hükme bağlanacaktı(T.Buğra, YB, 151). ()
Sami arabaya bindirilirken hep Rahmi’ye baktı (T.Buğra, YB, 173). (Sami mashinaga mindirilar ekan faqat Rahmiga qaradi).


İnce demirlerden yapılmış portatif kütübhane bir düvarı kaplıyordu. (E.Işınsu, KDA, 60). (Yupqa temirlardan qilingan portatif kutubxona butun devorni qoplagandi).
Öteki motorun bizim motoru geçeceği hemen anlaşıldı (O. Pamuk, SE, 97). (Narigi motorning bizning motordan o`tib ketishi ma’lum bo`ldi) vb.