Transport vositalari detallarining ishlash qobiliyatini tiklash I. B. As q arov

6.1-rasm. Payvanlash yoyidagi haroratni taqsimlanishi. 
Mazkur foydali ish koeffitsiyenti payvandlash turlari va sharoit-
lariga qarab 0,3 dan 0,95 gacha bo‗lishi mumkin. 
Elektr yoyi bilan payvandlashda, payvandlanadigan detal metall 
stolga qo‗yiladi, elektr manbaidan keltirilgan tokning bu kontakti
stolga, ikkinchisi esa elektrod qistirilgan tutqichga ulanadi. Tok 
ulangandan keyin elektrodni ishlash imkoniyati tiklash lozim bo‗lgan 
detalga tegizish, keyin esa detal yuzasidan tezda 4-6 mm masofaga 
uzoqlashtirish kerak. Shunda detal bilan elektrod orasida elektr yoyi 
hosil bo‗ladi. Hosil bo‗lgan yoy detalning metalini va elektrodni 
(payvandlash elektrodning ko‗pi 3500-4000 
0
C atrofida erib qaynaydi) 
suyuqlantiradi, natijada suyuqlangan metall detal yuzasiga o‗tirib 
payvandlash choki hosil bo‗ladi.
Detalni o‗zgarmas tok bilan payvandlaganda qutublilik tanlanadi. 
Agar detal manbaining musbat qutibi (Q) ga elektrodni esa manfiy qutibi 
(-) ga ulangan bo‗lsa, bunday qutblilik to‗g‗ri yoki normal qutblilik deb, 

---

112 
detal manbaining manfiy qutibiga elektrod esa musbat qutibiga ulangan 
bo‗lsa, teskari qutblilik deb ataladi. Detalni o‗zgarmas tok bilan 
payvandlashda qutblilik tanlash uchun elektr yoyi hosil bo‗lishi bilan 
issiqlikni taxminan taqsimlanishi qo‗yidagicha ekanligini hisobga olish 
kerak, (foiz hisobida): 
Musbat qutub-anod (Q) 
Manfiy qutub-katod (-) 
Elektr yoyi 
O‗zgaruvchan tok bilan payvandlashda tokning qutubliligi davriy 
ravishda o‗zgarib turadi. Payvandchi elektrodni detalga tegizishi bilan 
elektr yoyi yonganda elektrod uchi bilan detal yuzasi orasida nozik
kontakt hosil bo‗ladi, bunda elektrod uchining detal yuzasiga tegib 
turgan nuqtasi yuqori haroratgacha qizib ketadi. Payvandchi elektrodni 
detaldan ajratgan paytda detal bilan elektrod orasidagi havoi, 
o‗tkazuvchi bo‗lib qoladi, bunda bu oraliq metall bug‗i va gazlarning 
ionlangan zarrachalari bilan to‗lgan bo‗ladi. Shu sababli elektrod bilan 
detal orasida elektr toki uzluksiz o‗taveradi va elektr yoyining yonishi 
davom etadi.
Yoy 2-4 mm uzunlikda yonishni ta‘minlash uchun elektrod bilan 
ishlash imkoniyati tiklanayotgan detal orasidagi kuchlanish 18-22 v bo‗lishi 
kerak. Yoyni yonish paytidagi kuchlanishi tok manbaining salt yurish 
kuchlanishi, ya‘ni tok o‗zgarmas bo‗lganda payvandlash generetorining, 
yoki tok o‗zgaruvchan bo‗lganda transformatorning kuchlanishi yuqori 
bo‗lishi kerak. Tajriba shuni ko‗rsatadiki yoy hosil qilish uchun zarur 
kuchlanish, ya‘ni o‗zgarmas tok generatorining kuchlanishi 25-40 v va 
o‗zgaruvchan tok transformatorining kuchlanishi 55-65 v bo‗lishi kerak.
Dastaki usulida elektir yoyi vositasi bilan payvandlashda, 
payvandlash yoyi uzunligi, demak, tok qiymati hami vaqti-vaqti bilan 
o‗zgarib turadi. Elektrod metalli bilan detall metalli bir tekis suyuqlanishi 
uchun payvandlash toki qiymatining o‗zgarishi uncha katta bo‗lmasligi 
kerak.
Bundan tashqari payvandlash paytida qisqa tutashuv sodir bo‗lishi 
mumkin. Bunday paytlarda kuchlanish deyarli nolga tushib ketadi. 
Shuning uchun payvandlash tokining manbai payvandlash zanjirida ruy 
bergan qisqa tutashuvga bardosh berolishi, ya‘ni payvandlash toki 
oshganda yoyning kuchlanishi keskin ravishda pasayishi kerak. 

---

113 
Payvandlash generatori va transformatorda pasayuvchi tashqi tasnifi 
bo‗lganligidan ular bu talabga to‗la javob beradi.