Türk Dili Tarihi Ahmet B. Ercilasun Akçağ Yayınları / 603 Araştırma İnceleme / 50

2.4.2.2.3. SIFAT-FİİLLER

Köktürkçede aşağıdaki Sıfat-fiil ekleri kullanılır.

-mlş: kalmışı (kalmış olanı), konmış tiyin (konmuş diye), tegmiş yok ermiş (ulaşmış olanı yokmuş), ilsiremiş bodun (devletsizleşmiş millet), kuladmış bodun (kul olmuş millet) kötürmiş teŋri (yükseltmiş olan Tanrı), tutmış yir (tuttuğu yer).

-dUk: barduk yir (gidilmiş yer), birtük üçün (verdiği için), içikdük üçün (tâbi olduğu için), yarlıkaduk üçün (buyurduğu için).

-XgmA: uduzugma (sevk eden), keligme (gelen), körügme (tâbi olan), bitigme (yazan), barıgma (giden), ölügme (ölen).

-(X)r ~ -Ar: sir (kırar, muzaffer), körür köz (gören göz), bilir bilig (bilen akıl).

-mAz: bilig bilmez kişi (bilgi bilmez kişi, cahil), körmez teg (görmez gi­bi), bilmez teg (bilmez gibi).

-sIk: udısıkım (uyuyasım), olursıkım (oturasım), tutsıkıŋın (-senin- tuta­cağını).

-DaçI: kelleçimiz (gelecek olanımız), ölteçi bodun (ölecek millet).

2.4.2.2.4. ZARF-FİİLLER

Köktürkçede aşağıdaki zarf-fıil ekleri kullanılır.

-A: aşa (aşarak), keçe (geçerek), süre (sürerek), bintüre (bindirerek), Uda (engel olarak).

-(y)U: yiyü (yiyerek), tutunu (tutunarak), yubulu (yuvarlanarak), ölü (ölerek), körü (bakarak), tirgürü (dirilterek), yanturu (geri çevirerek).

-(X)p: kodup (koyup), eşidip, yayılıp, olurup (oturup), alıp, barıp, tutup, binip, sülep (asker sevk edip), yorıp (yürüyüp).

-(X)pAn: olurupan (oturup), kelipen (gelip), tutupan, söküpen, sülepen, yorıpan.

-mAtI(n): udımatı (uyumadan), olurmatı (oturmadan), sakınmatı (dü­şünmeden), almatın (almadan).

-yln: bulmayın (bulmayıp), tiyin (diye).

-sAr: Köktürkçede şart kipi henüz oluşmamıştır. -sAr eki şahıslara bağ­lanmadan kullanılan bir zarf-fıil ekidir: bir todsar âçsık ömez sen (bir doysan -aslında 2. şahıs eki yok- açlığı düşünmezsin), ol yirgerü barsar Türk bodun ölteçi sen (o yere doğru gitsen -aslında 2. şahıs eki yok- Türk milleti, öle-

190 Ahmet B. ERCİLASUN

ceksin), bu yolun yorısar yaramaçı tidim (bu yolla yürüsek -aslında 1. şahıs eki yok- yaramayacak dedim), ben özüm kazganmasar (ben kendim kazan-masanı -aslında 1. şahıs eki yok).

-gAlI: "-AlI" ve "-mAk için" anlamlarını verir: kılıngalı (kılmalı, yara-tılalı), olurgalı (oturalı), ölgeli (ölmek için), süŋüşgeli (savaşmak için).

-DUkdA: kılmtukda (kılındıkta, yaratıldığı zaman), olurtukda (oturduğu zaman), uçdukda (vefat ettiğinde).

2.4.2.3. BİRLEŞİK FİİL

Köktürkçede iki türlü birleşik fiil vardır.

1. 
   İsim + yardımcı fiil. Geçişsiz fiiller için bol-, geçişli fiiller için kıl-
   yardımcı fiili kullanılır: kul bol-, küŋ bol- (cariye olmak), yok bol-; baz kıl-
   (tâbi kılmak), bay kıl-, üküş kıl- (çoğaltmak), kul kıl-.
   
2. 
   Fiil + zarf-fıil eki + tasvir fiili.
   

Fiil + -A~-I/-U + bir- . Kesinlik bildirir. Ver- tasvir fiili Türkiye Türkçesinde tezlik bildirir. Köktürkçede tezlik değil kesinlik bildirdiği için Türkiye Türkçesine ver- ile aktarmamak gerekir: Tuta birmiş (tutmuştur), iti birmiş (düzenlemiştir), süleyü birmiş (sefer etmiş), alı birmiş (almış), tike birtim (diktim).

Fiil + -I/-U + u- . Yeterlik bildirir: kem artatı udaçı erti (kim bozabile­cek idi), itinü yaratunu umaduk yana içikmiş (teşkilâtlanamadığı için tekrar tâbi olmuş).

Fiil + -U + ıd- . Oluşun, hareketin tamamlandığını bildirir: ıçgınu ıdmış (elden çıkarmış), yitürü ıdmış (kaybetmiş).

Fiil + -A~-U~(X)p + bar- . Oluşun, hareketin tamamlandığını bildirir: uça barmış

(uçup gitmiş, vefat etmiş), yokadu barır ermiş (yok olup gidermiş), tezip bardı (kaçıp gitti).

2.4.3. KÖKTÜRKÇEDE İSİM CÜMLESİ

Köktürkçede isim cümlesi iki türlü kurulur.

1. Cümlenin sonuna doğrudan doğruya isim soylu bir kelime (isim, sı­fat, zamir, erinç, bar, yok, mu, gu, ne, kanı) getirilerek: Bilge Tonyukuk ben (-Ben- Bilge Tonyukuk'um), tokurkak sen (tok gözlüsün), Türk bodunı yeme bulganç ol (Törk milleti de kaos içindedir), Bilge Tonyukuk ańıg ol (Bilge Tonyukuk kötüdür), barduk yirde edgüg ol erinç (gittiğin yerde kazancın

TÜRK DİLİ TARİHİ 191

şudur), ol yolun yorısar unç (o yolla gitsek mümkün), sabı antag (sözü şöy­le), sabı bir (sözleri aynı), arıg ubutı yig (temiz -olmanın- utancı yeğ), Türk sir bodun yorıdukı bu (muzaffer türk milletinin yürümesi bu -sebepledir-), ol anttı ańıg yok (artık kötülük yok), ilte buŋ; yok (ülkede sıkıntı yok), neŋ buŋug yok (hiç sıkıntın yok), azu bu sabımda igid bar gu (yoksa bu sözümde yalan var mı), iki üç biŋ sümüz kelteçimiz bar mu ne (iki üç bin üskerimiz, gelecek olanımız var mı acaba), ilim amtı kanı (devletim şimdi nerede).

2. Er- fiili ile. Türkiye Türkçesindeki i- fiili er-'den çıkmıştır. Bugün olduğu gibi Köktürkçede de isimleri yüklem hâline getirmek için aynı fiil kullanılır. Bilinen geçmiş zaman için erti (idi), öğrenilen geçmiş zaman için ermiş (imiş), geniş zaman için erür (-dır) kullanılır: bodun boguzı tok erti (milletin karnı tok idi), Tabgaç kagan yagımız erti (Çin kağanı düşmanımız idi), illig bodun ertim ( devlet sahibi millet idim), biz iki biŋ ertimiz (biz iki bin idik); kaganı alp ermiş (kağanı yiğit imiş), Tabgaç süsi bar ermiş (Çin askeri var imiş), tört buluŋ kop yagı ermiş (dört yan hep düşman imiş), antag külüg kagan ermiş (öyle ünlü kağan imiş), buyrukı yeme bilge ermiş erinç (vezirleri de bilge imiş); beniŋ bodunum anta erür (benim milletim orada­dır).