TüRKİye diyanet vakfi 6 İSLÂm ansiklopediSİ (22) 6

İBNÜ'L-HAŞŞÂB

Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed b. Ahmed b. Ahmed el-Haşşâb el-Bağdâdî (ö. 567/1172)

Şerh vg reckliyeleriyle tanınan dil ve edebiyat âlimi.

Muhtemelen 492'de (1099) Bağdat'ta dünyaya geldi. İbn Hallikân onun daha ön­ce doğmuş olabileceğini söyler.⁷⁶⁸ Ahşap işiyle uğraşan büyük dedesinin lakabına izafeten İbnü'l-Haşşâb künyesiyle tanınır. Başta nahiv ve lügat olmak üzere edebiyat, hadis, tefsir, en-sâb, ferâiz, matematik, felsefe, mantık gibi ilimlerle ilgilenen İbnü'l-Haşşâb, İb-nü'1-Cevâlîkî, İbnü'ş-Şeceri, Alib. Ebû Zeyd el-Fasîhî, Hasan b. Ali el-Muhawelî, Ebû Bekir el-Kattân. İbnü'd-Debbâs gibi hocalardan dil ve edebiyat, Ebû Bekir el-Ensârî'den ferâiz, Ebû Bekir el-Mezrefî-den matematik, Ebü'l-Kâsım ⁷⁶⁹ es-Semerkandî'den kıraat ders­leri aldı. Ebü'l-Ganâim en-Nersî, Ebü'l-Kâ-sım b. Husayn, Ebü'l-İz b. Kâdiş, Ali er-Rabaî, Ebû Zekeriyyâ İbn Mende. Ebû Abdullah el-Bâri', İbn Ebû Ya'lâ. Ebû Gâ-libel-Bennâ, Hibetullah b. Husayn ve Ebû Şücâ" el-Bistâmî'den hadis dinledi. Nahiv­de zamanının en büyük âlimi olarak ka­bul edilen İbnü'l-Haşşâb 3 Ramazan S67 (29 Nisan 1172) tarihinde Bağdat'ta vefat etti.

Ders vererek geçimini sağlayan İbnü'l-Haşşâb nahiv, lügat ve edebiyata dair ba­zı önemli eserlere şerh ve reddiyeler yaz­mıştır. İmâdüddin el-İsfahânî, Ebû Bedr el-İskâfî, Ebü'l-Hasan Ali b. Antere b. Sa­bit, Ebû Gâlib İbn Meymûn, Muvaffakuddin İbn Kudâme ve Cemmâîlîgibi öğren­ciler yetiştirmiş, Abdülkerîm b. Muham­med es-Sem'ânî, Ebû Muhammed İbnü'l-Ahdar, Ebû Ahmed İbn Sükeyne ve diğer bazı kişiler kendisinden hadis rivayet et­mişlerdir. Son derece zeki, mütevazi, ha­zırcevap ve şakadan hoşlanan bir kişiliğe sahip olan İbnü'l-Haşşâb'ın Özel hayatında dağınık olduğu nakledilmektedir. Eserle­rinin birçoğunu tamamlayamamış olma­sında bu düzensiz hayatının etkisi görü­lür. Satranç oynamayı sevdiği, bulduğu her kitabı alıp okuduğu, ölen her âlimin kitaplarını satın aldığı, böylece çeşitli ilim­lerin kaynak eserlerine vâkıf olduğu kay­dedilir.

Eserleri.

1. el-Mürtecel iî şerhi'1-Cü-mel. Abdülkâhir el-Cürcânî'nin nahve dair eserinin şerhidir. Müellif, mukaddimesin­de eseri bir yolculuk esnasında yazdığı için ona bu adı verdiğini ifade"etmekte­dir. Kitâbü'l-Cümel üzerine yazılan ilk şerh olan kitapta bazı konular şerhedil-meden bırakılmıştır. Müellif bu eserde çok düşkün olduğu sebep izahlarına (ta"lîl) ağırlık vermiştir. ⁷⁷⁰

2. el-İstidrâkât eatâ Makâmâti'l-Harîrî. Lügat âli­mi İbn Berrî, İbnü'l-Haşşâb'ın reddiyesi­ne cevap vermek üzere el-İntişâr li'l-Ha-rîrî ⁷⁷¹ adıyla bir eser kaleme almış, Abdüllatîf el-Bağdâdî de bu iki red­diyeyi uzlaştırmak üzere el-İntişât bey­ne İbn Benî ve İbni'l-Haşşâb tîkelâ-mihimâ ale'l-Makâmât adlı eserini yaz­mıştır. İbnü'l-Haşşâb ve İbn Berrînin red­diyeleri birleştirilerek/sü'drocüfü İbni'l-Haşşâb calâ Makamâti'l-Harîri ve İntişâru İbn Berrî adıyla bir­kaç defa basılmış ⁷⁷² ve Şerhu Makamâti Harîrî içinde de yayımlanmış­tır (Beyrut 1388/1968).

3. Lümh îi'l-ke-lâm calâlaizati "âmîn" el-müsta'mele i'd-du'd'i ve hükmihâ ü'I-cArabiyye. "Âmin" kelimesinin anlamı, iştikakı ve i'rabına dairdir. ⁷⁷³

4. Mestfii fi'n-nahv. Vav çeşitleri, "leyse" meselesi, fıkıh ve nahvi ilgilendiren bir mesele ile bazı beyitlerin şerhi gibi konulan İçerir. ⁷⁷⁴

5. Kaşîde iî Hlmi'l-Arabiyye. ⁷⁷⁵

6. el-Kaşîdetü'1-bedfiyye-tü'1-câmi'a U-şetâti'1-fei.â'il ve'r-rumû-zi'l-'ilmiyye. Kemâleddin İbnü'l-Enbârî'-ye İthaf edilen didaktik kaside kompozis­yon usulü, belagat, nahiv, garîb lugatlar, aruz, kafiye, Kur'an, fıkıh, siyer ve ahbâra dairdir. ⁷⁷⁶

7. Tevârîhu mî-lâdi'l-e'imme ve vefeyâtihim. ⁷⁷⁷

8. Fi's-Siyer ve ahbâri'l-evâ'il.⁷⁷⁸ İbnü'l-Haşşâb'ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Şerhu'1-Lüma ⁷⁷⁹ Şerhu Mukaddimeti İbn Hü-beyre ⁷⁸⁰ er-Redalâ Şerhi'1-Cümel ⁷⁸¹ Haşiye calâ Dürre-ti'1-ğavvâş iî evhâmi'I-havâş ⁷⁸² er-Redcalâ Tehzî-biİşlâhi'l-mantık ⁷⁸³ er-Red'alâ Emâlî İbni'ş-Şecerî ⁷⁸⁴ el-Lâmic fi'n-nahv, Nakdü'ş-şfr, Fî Eskile tete'allak bi-resmi'l-kitâbe, Es7ile îi'î-belâğa ve ğarîbi'1-îuğa, Fi'l-Karîz mine'1-hica1 ve'1-medh, Fî culû-mi'1-kavâ'idi'l-luğati'l-Arabiyye, FîV-meyi'l-arûz ve'1-kavâfî, Fi'i-Kurân ve taksîmihâ ilâ eczd3 ve ahzâb ve er-bâ ve acşâr ve ii'1-kırâât ve '1-hilâi fî-men revâhâ, ed-Dürrü'n-nazîm fî fe-zâ'ili'l-Kurâni'l-'azîm, Fî Mesâ'il iık-hiyye, Fi'n-Nübüvvâtve mâyetecallak bihâ.

Bibliyografya :

İbnü'l-Cevzî. el-Munlazam, X, 238-239; Yâ-küt, Mu'cemü'l-üdeba", XII, 47-52; İbnü'1-Kif-tî, İnbâhü'r-ruuât, 11, 99-103; İbn Hallikân. Ve-feyât, III, 102-104; Zehebî, Â'/âmü'n-nübe/â5, XX, 523-526; a.mlf.. el-'İber, IV, 196-197; Ah­med b. Aybek ed-Dimyâtî. el-Müstefâd mtn Zey­li Târihi Bağdâd (nşr. M. Mevlûd Halef), Beyrut 1406/1986, s. 257-259; İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâtik, VII, 95-100; Kütübî. Fevâtü'l-Vefeyât, II, 156; Safedî. el-Vâfı, XVII, 14-16; Yâfiî. Mir'â-tü'l-cenân, III, 381-382;SüyütI. Buğyetü'l-uuc-at, II, 29-31; Keş/ü'z-zunûn, I, 108, 602, 604, 741; II, 1536, 1563. 1789, 1791, 1795, 1805, 1894, 1973; ibnüVİmâd. Şezerat, IV, 220-222; Brockelmann, GAL, I, 288; Suppl., I, 493-494; Ziriklî. el-Aclâm, IV, 191; Kehhâle, Mu'cemü'l-müJe/^n,VI, 20;Abdülvehhâb İbrahim Ebû Sü­leyman, Kitabeti!'l-bahşi'l-Hlmî, Cidde 1403/ 1983, s. 504-505; Nüveyhiz, Mıı'cemü 'l-müfes-sirtn, I, 303-304; H. Fleisch, "ibn al-Khaşhşhâb", E/2(Jng), III, 834-835; Muhammed Fazlı. "İbn tfaşşâb", DMBİ, 111, 419-422.

İBNÜ'L-HATÎB, LİSÂNÜDDİN

Ebû Abdİİlâh Zü'1-vizâreteyn Lisânüddin Muhammed b. Abdillâh b. Saîd es-Seimânî el-Endelüsî (ö. 776/1374-75) Nasrî veziri, tarihçi ve edip.

25 Receb713'te (15 Kasım 1313) Lev-şe'de (Loja) doğdu. Endülüs'ün fethinden sonra Suriye'den Endülüs'e göç eden Ye­men asıllı soylu bir aileye mensuptur. Kurtuba'ya (Cordoba), ardından Tuleytula'ya (Toledo) yerleşen ataları, hıristiyan saldı­rıları şehri tehdit etmeye başlayınca Lev-şe'ye göç etmek zorunda kaldı. Benü'I-Vezîr diye tanınan aile, İbnü'l-Hatîb'in bü­yük dedelerinden Saîd'in hatiplik görevin­den dolayı Beni'l-Hatîb olarak anılmaya başlandı. Nasrî Sultanı Ebü'l-Haccâc I. Yû­suf'un veziri Ebü'l-Hasan Ali İbnü'l-Ceyyâb'ın hizmetinde Dîvân-ı İnşâ'da çalışan babası Abdullah devrin Önde gelen âlimlerindendi.

İbnü'l-Hatîb, babasının görevi sebebiy­le bulunduğu Gırnata'da (Granada) Ebû Abdullah Muhammed İbnü'l-Fahhâr, Ebü'l-Kâsım İbn Cüzey, Muhammed b. Muhammed el-Makkarî, Vezir İbnü'1-Cey-yâb ve Ebû Zekeriyyâ Yahya b. Hüzeyl gibi âlimlerin derslerine devam etti. Ba­basıyla ağabeyinin Tarif Seferi'nde (741/1340) ölmelerinden sonra İbnü'l-Ceyyâb'ın sır kâtibi oldu. İbnü'l-Ceyyâb 749'-da (1349) veba salgınında ölünce vezirlik, Dîvân-ı İnşâ reisliği ve sır kâtipliği görev­lerini uhdesine aldı. İbnü'l-Hatîb, 755'te (1354) Sultan Ebü'l-Haccâc I. Yûsuf un öldürülmesinden sonra tahta çıkan oğlu Ganî-Billâh V. Muhammed döneminde de görevinde kalmayı başardı. Aynı yıl Kas-tilya Krallığı'na karşı iş birliği imkânları aramak üzere Merînî Sultanı Ebû İnan el-Merînî'ye elçi olarak gönderildi. 760'ta (1359) Ebü'l-Velîd II. İsmail yönetimi ele geçirdi. Devrik sultan Ganî-Billâh da Vâ-dîâş'a (Guadix) kaçmak zorunda kaldı. Bu sırada İbnü'l-Hatîb hapsedildi ve malları­na el konuldu. Ancak bir süre sonra Me­rînî Sultanı Ebû Salim İbrahim'in kâtibi İbn Merzûkel-Hatîb'in müdahalesiyle ha­pisten kurtuldu ve Ganî-Billâh ile birlikte Fas'a sığındı. Burada İbn Haldun ile dost­luk kuran İbnü'l-Hatîb, Selâ (Sale) şehrin­de kaldığı iki yıl boyunca eser yazmakla meşgul oldu. Ganî-Billâh tahtını tekrar ele geçirdiğinde ⁷⁸⁵ İbnü'l-Hatîb de Gırnata sara­yındaki görevine döndü. Bir ara şeyhül-guzât Osman b. Ebû Yahya iie mücadele etmek zorunda kaldıysa da onu bertaraf etmeyi başardı.

İbnü'l-Hatîb'in nüfuzunun artması hem sultanın hem de öğrencisi ve yardımcısı İbn Zümrek'in ve arkadaşı Kâdılcemâa (Kâdılkudât) Ebü'l-Hasan Ali en-Nübâhî'-nin kendisine düşman olmalarına yol aç­tı. Sultan Ganî- Billâh'ın gazabına uğra­maktan korkan îbnü"l~Hatîb, Tilimsân'a giderek Merînî Sultanı Ebû Fâris I. Abdü-lazîz'e sığındı 773/1371. Bu olayın ardın­dan Vezir İbn Zümrek ve Kadı Nübâhî ki­taplarındaki bazı ifadeler yüzünden onu zındıklıkla suçlayarak katline fetva verdi­ler. Bu hüküm Ganî-Billâh tarafından da onaylandı ve İbnü'l-Hatîb'in iadesi isten­di. Ancak Merînî Devleti onu bir süre daha korumaya devam etti. Bu durum iki ülke arasındaki ilişkilerin bozulmasına sebep oldu. 776'da (1374) Ganî-Billâh'ın isteği ve Merînî sarayının nüfuzlu siması Süley­man b. Davud'un tahriki sonucu Merîni Sultanı Ebü'l-Abbas I. Ahmed'in emriyle tutuklanan İbnü'l-Hatîb, İbn Zümrek'in de aralarında bulunduğu mahkeme heye­ti tarafından hapsedildi. Bir müddet son­ra da İbn Zümrek ve Süleyman b. Dâ-vûd'un adamları tarafından Öldürülerek Fas'ta Bâbülmahrûk yakınlarında defne­dildi.

İbnü'l-Hatîb'in vezirliği sırasında çeşit­li devlet adamlarına yazdığı resmî mek­tuplarla dostlarına yazdığı özel mektup­ları tarihî ve edebî açıdan değerlidir. Res­mî belgeleri kullanma imkânı da bulan müellifin tarihe dair eserlerinin en büyük özelliği Endülüs halkının yaşayışını, kül­tür ve âdetlerini de anlatmasıdır. Ahmed b. Muhammed el-MakkarîNefhu't-tîb adlı eserinde İbnü'l-Hatîb'e ve özellikle hocalarına geniş yer ayırmış, eserlerinin büyük kısmını iktibas etmiştir.⁷⁸⁶ İbn Haldun da eserle­rinde ondan övgüyle söz etmiştir.

Eserleri.

1. el-İhâta ü ahbâri (târihi) Gırnata. Gırnata'nın tarih, coğrafya ve topografyasına dair bilgileri ve şehirle herhangi bir bağlantısı olan Önemli şah­siyetlerin biyografilerini içeren bir eser­dir. Kitapta biyografileri yer alan kişilerin eserlerinden örnekler verilmiştir. Müel­lif, 761-769 (1359-1368) yılları arasında yazdığı eserin sonuna kendi hayat hikâye­sini de eklemiştir.⁷⁸⁷ İbnü'l-Ha­tîb el-îhâta'yı yazarken İbnü'l-Kütıyye, Feth b. Hakan el-Kaysî, İbn Sâhibüssalât, İbn Hayyân. İbn Bessâm eş-Şenterînî. İbn Asker el-Gassânî, İbn İzârî el-Merrâküşî, İbnü'l-Ebbâr ve İbn Beşküvâl'in kitapları­nı kaynak olarak kullanmıştır. Ebû Yahya İbn Âsim el-İhâta'ya zeyil mahiyetinde er-Ravzü'1-erîz adıyla bir eser kaleme almıştır. İlk defa iki cilt olarak basılan el-İhâta'yı (Kahire 1319) daha sonra Mu­hammed Abdullah İnan dört cilt halinde yayımlamış (Kahire 1955-1977), eserin ön­ceki baskılarda yer almayan bazı bölüm­leri Abdüsselâm Şekkür tarafından neş­redilmiştir (Tıtvân 1988).

2. Nüfâzatü'l-ciröb îî culâleti'l-iğtirâb. İbnü'l-Hatîb'in 761-763 (1360-1362) yıllarında sürgün olarak kaldığı Selâ şehriyle ilgili anılarını ihtiva eden eser, Fas ve Merînîler tarihi açısından önemli olup kitapta müellifin bazı devlet adamlarına ve dostlarına yaz­dığı mektuplara da yer vermiştir. Üç bö­lümden meydana gelen eserin ancak iki bölümü günümüze ulaşmış, ikinci bölü­mü Ahmed Muhtar el-Abbâdî ve Abdü-lazîzel-Ehvânî (Kahire 1968; Dârülbeyzâ 1985). üçüncü bölümü de Sa'diyye Fâgıy-ye (Dârülbeyzâ 1989) yayımlamıştır. Ki­tabın bazı kısımları Don Emilio Garcîa Gömez tarafından Foco de antigua luz sobre la Alhambra: desde un texto de ibn al-Jaüb en 1362 adıyla İspanyolca'­ya çevrilmiştir (Madrîd 1988).

3. Acmo-lü'l-a'lâm fîmen bûyfa kable'l-ihtilâm min mülûki İslâm. İbnü'l-Hatîb bu eseri, İslâm dünyasında çocuk yaşta hükümdar ilân edilen kişileri tanıtmak ve küçük yaşta hükümdar olmanın dinen meşru olduğunu kanıtlamak amacıyla yazmaya başlamışsa da bu çerçeveyi aşarak Nasrî Sultanı Ganî-Bİllâh Muhammed'e kadar gelen İslâm tarihini ele almıştır. Kitap, İb-nü'1-Hatîb'in Fas'taki hâmisi Merînî Sul­tanı Ebû Fâris 1. Abdülazîz'in ölümünden sonra tahta çıkan küçükyaştaki oğiu Ebû Zeyyân Muhammed Saîd ve veziri Ebû Bekir b. Gâzî adına yazılmıştır. Üç bölüm­den oluşan eserin orijinal bilgiler ihtiva eden Endülüs tarihiyle ilgili bölümünü Evarista Levi-Provençal Târîhu İsbâniy-yeti'I-İslâmiyye adıyla neşretmiştir (Ra­bat 1934; Beyrut 1956). Bu kısım ayrıca VVilhelm Hoenerbach tarafından bazı ilâ­velerle yayımlanmış ve Almanca'ya çevrilmiştir (Zürih-Stuttgart 1970). Eserin Mağrib tarihine dair bölümünü Târîhu'l-Mağribi'l-cArabî fi Kaşri'-vasıl adıyla Ahmed Muhtar el-Abbâdî ve Muhammed İbrahim eİ-Kettânî (Dârülbeyzâ 1964). Ku­zey Afrika ve Sicilya ile ilgili bölümünü kıs­men Hasan HüsnîAbdülvehhâb ⁷⁸⁸ neşretmiş, Hasan Hüsnî Abdülvehhâb'm yayımladığı metin Rafaella Castrillo tara­fından İspanyolca'ya tercüme edilmiştir. ⁷⁸⁹

4. el-Lemhotü'l-bedriyye fi'd-devleti'n-Naşriyye. Ku­ruluşundan başlayıp 76S (1364) yılına ka­dar Nasrîler'İn tarihinden bahseden eser Muhibbüddin el-Hatîb tarafından özet olarak yayımlanmış Kahire 1347/1928, daha sonra tekrar neşredilmiştir (Beyrut 1978, 1980).

5. Rakmü'l-hulel fî naz-mi'd-düvel. 765'te (1364) tamamlanan eser, Nasrîler ve Merînîler dönemine ka­dar gelen manzum bir İslâm tarihidir (Tu­nus 1316/1898-99). Müellif daha sonra ki­tabına bir şerh yazmış, bu şerhi Adnan Derviş yayımlamıştır. ⁷⁹⁰

6. el-Ketîbetü'l-kâmine fîmen lakiynâhü bi'1-Endelüs min şıfarâ'i'1-mfeti'ş-şâ-mine. İbnü'l-Hatîb bu eserinde çağdaşı olan mutasavvıf, kurrâ, fakih, kadı ve devlet adamlarının özelliklerini anlatmış, tamamlanmamış olan bu eseri İhsan Ab-bas neşretmiştir (Beyrut 1963, 1983).

7. Reyhânetü'l-küttâb ve nüccotü'l-mün-tâb. Müellifin bazı risalelerini ve yazdığı resmî evrakı ihtiva etmektedir. Risalele­rin bir kısmı müellifin diğer eserlerinde de yer almakta olup bunların çoğu Mak-karî tarafından Nefhu'ı-tîb'öa iktibas edilmiştir. Muhammed Abdullah İnân'ın yayımladığı eserdeki ⁷⁹¹ bazı risaleleri Mariano Gaspar Re-miro İspanyolca tercümesiyle birlikte neş­retmiştir.⁷⁹² Reyhânetü'l-küttâb'öa yer aian MFyârü'l-ihtiyâr, Müiâharetü Mâleka ve Selâ, Hatratü 't-tayf adlı risaleler Ah­med Muhtar el-Abbâdî tarafından Mü-şâhedâtü Lisâniddîn Îbni'l-Hatîb adlı eserin içinde (İskenderiye 1958,1983), el-İşâre ilâ edebi'l-vizâre, et-Tâcü'I-mu-hollâ ve Kitâbü'z-Zevûcir, Muhammed Kemâl Şebâne tarafından müstakil olarak da yayımlanmıştır. ⁷⁹³

8. Mfyârü'l-ihtiyar fî zikn'l-mecâhid ve'd-diyâr. Gır­nata, Levşe, Vâdîâş, Veşka (Huesca), Mâ­leka, Runde (Ronda). Meriye gibi Endülüs şehirleriyle Sebte, Tanca, Selâ, Miknâs ve Fas gibi Mağrib şehirlerinin tarih ve coğ­rafyasıyla demografik yapıları ve-içtimaî-iktisadî durumlarından bahseden eser iki bölümden oluşmaktadır (Fas 1325). Birin­ci bölümü Francisco Javier Simonet ⁷⁹⁴ ikinci bölümü de Marcus Joseph Müller ⁷⁹⁵ neşretmiştir. Kitap ayrıca Muhammed Kemâl Şebâne tarafın­dan İspanyolca tercümesiyle birlikte ya­yımlanmıştır (Fas 1397/1977).

9. Müiâha­retü. ⁷⁹⁶ Mâleka ve Se­lâ. Marcus J. Müller tarafından neşre­dilen eseri ⁷⁹⁷ Don Emilio Garcia Gömez İspanyolca'­ya çevirmiştir. ⁷⁹⁸

10. Hatralü't-tayf fîrihleti'ş-şitâ" ve'ş-şayf. İbnü'l-Hatîb. 755 (1354) yılın­da yazdığı bu risalede Sultan Ebü'1-Haccâc I. Yûsuf'un maiyetinde Gırnata'nın güney bölgelerine yaptığı yolculuğu an­latmış, uğradığı yerler hakkında bilgi ver­miştir. ⁷⁹⁹

11. el-şâreiMede-bi'1-vizâre. ⁸⁰⁰

12. et-Tâ-cü'1-muhallâ fî müsâceleti'l-kidhi'l-mucallâ, VIII. (XIV.) yüzyılda Gırnata'da yaşayan meşhur şahsiyetlerin biyogra­filerini ihtiva eden eserin bazı kısımları Madrid Escurial Library ⁸⁰¹ ve Rabat el-Hizânetü'1-âmme'de ⁸⁰² kayıtlıdır. Kitabın "Evşâfü'n-nâs fı't-tevârîh ve'ş-şılât" adını taşıyan baş tarafı Reyhânetü'l-küttâb'a da alınmış ⁸⁰³ ayrıca Muhammed Kemâl Şe­bâne tarafından yayımlanmıştır .

13. el-İklîlü'z-zâhir fî men faddale (faşşale) çinde nazmi't-tâc mine'1-cevâhir. et'Tâcü'I-muhaî-lâ'nın tekmilesi niteliğinde olup bir kısmı Madrid Escurial Library'de bulunmakta­dır.⁸⁰⁴ Baş tarafı Reyhâ-netül-küttâb'a da dercedilmiştir.⁸⁰⁵

14. Kitâbü'z-Zevâ-cirve'l-cizât. Reyhânetü'l-küttâb'm son kısmını oluşturan risale ⁸⁰⁶ M. Kemâl Şebâne tarafından Evşâfü'n-nâs ile birlikte neşredilmiştir (Muhammediye 1397/1977).

15. Künâsetü'd-dükkân ba'de intikâli's-sükkân. İbnü'l-Hatîb'in Selâ şehrinde sürgünde iken yazdığı, Sul­tan Ebü'l-Haccâc I. Yûsuf'un Ebû İnan el-Merînî'ye gönderdiği mektuplardan olu­şan eser Gırnata -Mağrib ilişkilerini aydınlatan bir belge niteliği taşımaktadı. ⁸⁰⁷

16. Amelü (Acmâlü)mentabbe li-men habbe. Merînî Sultanı Ebû Salim İbrahim için yazılan eserde çeşitli hasta­lıkların sebepleri, teşhis ve tedavileriy­le diyet hakkında bilgi verilmiştir. Eser Maria Concepcion Vazquez de Benito ta­rafından neşredilmiş (Salamanca I972) ve kısmen İspanyolca'ya çevrilmiştir.⁸⁰⁸

17.el-Vüşüiii Muhammed el-Arabî el-HattabFnin kısmen neşrettiği risaleyi ⁸⁰⁹ İspanyolca tercümesiyle birlikte Maria C. Vâzquez de Benito yayımlamıştır (Salamanca 1984). Eserin sonunda yer alan tıp te­rimlerine dair bölümü Abdülalâ el-Ved-girîMüfredâtü İbni'l-Hatîb adıyla ay­rıca neşretmiştir (Dârülbeyzâ 1988).

18. Mukni'atü's-sâ'i 'ani'1-marazi'l-hâiL 749 (1349) yılındaki veba salgınından bahseden eser Almanca tercümesiyle bir­likte Marcus J. Müller tarafından yayım­lanmıştır.⁸¹⁰

19. el-Manzûme (ürcûze) fi't-tıb. Nüshaları Leiden Universiteits-bibliothek ⁸¹¹ ve Clevaland Army Medical Library'de ⁸¹² mevcut­tur.

20. eş-Şayyib ve'1-cehâm ve'l-mâ-zî ve'1-kehâm. İbnü'l-Hatîb'in divanıdır. ⁸¹³

21. Kitâbü's-Sihrve'ş-şicr. Kasideler antolojisi olup Manuel Con-tinente Ferrer tarafından İspanyolca çe­virisiyle birlikte yayımlanmıştır.

22. Ceyşü'f-fev-şîh. Endülüslü şairlerin müveşşahlarından oluşan bir antoloji olup bir bölümü Hilâl Nâcî ve Muhammed Mâzûr tarafın­dan neşredilmiştir (Tunus 1967). Fiştâlî bu esereMededü'I-Ceyş adıyla bir zeyil yazmıştır.

23. Ravzatü't-ta'rif bi'l-hub-bi'ş-şerîf. İbnü'l-Hatîb tasavvufa dair bu eserini. Sultan Ganî-Billâh'ın emriyle İbn Ebû Hacele'nin Divânü'ş-şabâbe'sıne reddiye olarak kaleme almış, kitaptaki bazı ifadeler müellifin zındıklıkla suçlan­masına sebep olmuştur.⁸¹⁴

24. Kitâbü Müşle'l-tarîka fî zemmi'î-veşîka. Müellif bu risalede, evrakın özel noterlerce (müvessik) para karşılığında ya­zılmasına ve tasdik edilmesine karşı çı­karak bu işin devlet memurları tarafın­dan yapılması ve ücretlerinin hazineden ödenmesi gerekliliği üzerinde durmuş­tur. Yedi bölümden oluşan risale Abdül-hafîz Mansûr ⁸¹⁵ ve Abdülmecîdet-Türkî ⁸¹⁶ tarafından yayımlanmış­tır. İbnü'l-Hatîb'in kaynaklarda adı geçen diğer eserlerinden bazıları şunlardır: CÂdü'ş-şila, Tarfetü'l-'aşr iî târihi devle­ti benîNaşr, Bustânü'd-düvel, İstin-zûlü'l-Iutfi'l-mevcûd fî esrâri'l-vücûd (mevcûd), Risale fî tekvîni'l-cenîn, eî-Yûsufî fi't-tıb.

Bibliyografya :

İbnü'l-Hatîb. e(-//jâia(nşr. M.Abdullah İnan), Kahire 1393-98/1973-78, IV, 438-640; ayrıca bk. neşredenin girişi, 1, 3-76; a.mlf., Müşâhedât (nşr. Ahmed Muhtârel-Abbâdî). İskenderiye 1983, neşredenin girişi, s. 1-21; İbnü'l-Ahmer, Neştrü ferâ'İdi't-cümân fî nazmı fuhûli'z-zamân (nşr. M. Rıdvan ed-Dâye), Beyrut 1967, s. 242 vd.; İbn Haldun, et-Ta'rifbi'bn Ha/dün (nşr. Muham­med b Tâvîtet-Tand), Kahire 1951, bk. İndeks; a.mlf.. el-'lber, VII, 332-336, 341-342; İbn Ha-cer. ed-Dürerü'l-kamİne, III, 469-474; Makkarî, Nefhu't-tib, V, 7-605; ayrıca bk. İndeks; a.mlf., Ezhârü'r-riyâz(nşr. Mustafa es-Sekkâv.dğr.). Ka­hire 1358/1939, I, 186-231; Keşfü'z-zunûn, 1,97, 143-144, 270, 808,911; II, 1110, 1779, 2028; Şevkânî, el-Bedrü't-tâli\ II, 191-194; Se-lâvî, et-İsÜkşa, IV, tür.yer.; F. P. Boigues. Ensayo bio-bibtiogrâfico sobre ios hisloriadores y Geögrafos arabigo-espanoles, Madrid 1898, s. 334-347; Brockelmann, GAL, II, 260-263; Suppi, II, 372-373; A. R. Nykl, Hispano-Ara-bic Poetry, Baltimore 1946, s. 363-366; Sar-ton. tntroduction, İli/2, s. 1762-1764; R. Arİe, "Lisan al-DIn al-Khatib: Quelques aspects de son oeuvre", Atti del Terzo Congresso di Stu-dl Arabi e Islamicl, Napoli 1967, s. 69-81; M. Abdullah inan. Lisânüddîn İbnü'i-Haüb: Ha-yâtühû ve türâşühü'l-fikrî, Kahire 1968; M. Ullmann. Die Medizin im islam, Leiden 1970, s. 179, 246; Anwar G. Chejne, Müslim Spain, Minneapolis 1974, s. 271-273; Hasan b. Mu­hammed es-Sâih. Müneuuecâtü İbni't-Hatîb, Dârülbeyzâ 1398/1978; Abdülhâdî Bû Tâlib. Vezîrü Gırnata: Lisânüddtn İbnü'l-Hatîb, Dâ-rülbeyza 1980; Ahmed îsâ. Mu'cemü'l-etıbba1, Beyrut 1982, s. 395-402; Abdel Magid Turki, Theologiens etjuristes de l'Espagne musul-mane, Paris 1982, s. 295-331; Muhammed Kürd Ali. Künûzü'l-ecdâd, Dimaşk 1404/1984, s. 328-334; Hüseyin Munis. Târîhu'l-coğrâfty-ye ue'l-coğrâftyyîn fı'i-Endelüs, Kahire 1986, s. 551-595; Şevki Dayf, el-Fen ue mezâhibilh, Kahire, ts. (Dârü'l-maârif), s. 333-337; Hasan el-Varaklî, Lisânüddîn İbn ü't-Hatîb fi aşari'd-dârisîn, Rabat 1990; M. Abdülmün'im Hafâcî, el-Edebü'L-Endelüsî, Beyrut 1412/1992, s. 633-654; isâm Kasabcî. Lisânüddîn İbnü'l-Hatîb: Hayatühû ue fikru.hu ve şienıh, Halep 1414/ 1994; Ahmed Hasan Besec, Lisânüddîn İbnü'l-Haüb:cAşruhû, bî'etühü, hayatühû ue âşâ-ruh, Beyrut 1414/1994; Mustafa İbrahim Hü­seyin, "Meşâdiru Lisâniddîıı b. d-yalîb fî ki-Lâbihi el-İhâta fî arjbâri Gırnata", es-SicÜttl'l-Htmi ii-nedüetİ'l-Endelüs (nşr. Abdullah b. Ali ez-Zeydânv.dğr), Riyad 1417/1996,1,331-377; Henri-Paul Joseph Renaud, "Deux ouvrages pcrdus d'Ibn al-Hatib İdenüfies dans manu-scrits de Fes", Texts and Studies on Istamic Medicİne (ed. Fuat Sezgini, Frankfurt 1997, IV, 71-83; Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998, s. 252-255; Ahmed Muhtar el-Abbâdî, "en-N!zâcâI;Q'l-ik.-tişâdiyye fî hayati Lisâniddîıı İbni'l-Hatîb", Mecelletü Kü.llİyyeü'1-âdâb, sy. 12, İskende­riye 1958, s. 145-153; D. M. Dunlop, "A LiLlle-known Work on PoIİtics by Lisan al-Din b. al-Khatib", Miscetanea de estudios arabes y He-braicos.Vlll/1, Granada 1959, s. 47-54; J. M. C. Ferrer, "el-'Kitâb al-sıhr wa-l-sır' Je ibn al-]atib", al-Andalus, XXXVIII, Madrid 1973, s. 393-414; Muhammed el-Arabî el-Hattâbî. "İb-nü'1-riatîb es-Selmânî ve Kitâbühü'l-Vüşûl lî-hıfzi'ş-şüıha fii-fuşûli't-ta'rîf ve intikâ", el-'Akademiyye, II, Muhammediye 1985, s. 122-158; Ali Lağzeyevî, "Mefhûmü'ş-şi'r ve'alâka-tühû bi'1-muştalahi'n-nakdî 'inde İbni'1-rja-tîb beyne'n-nazariyye ve't-tatbîk", Mecelletü Küiliyyeti'l-âdâb üe'i-'ulûmi'l-insâniyye bi-Fâs, sy. 4, Darüibeyzâ 1988, s. 210-233; Ah­med Abdülhalîm Atıyye. "es-Sİyâse cinde Lisâ-niddîn İbni'l-Hatîb", ed-Dirâsâtü'l-İstâmiyye, XXVI/l-2, İslâmâbâd 1991, s. 123-142; C. F. Seybold, "İbnülhatîb", M. V/2, s. 857-858; J. Bosch-Vila, "ibn al-Khatib", El2 (İng.|, III, 835-837; M. Kemâl Şebâne, "Mi'yârü'l-iluiyâr fi zikrİ'l-me'âhidve'd-diyârlİ-Lİsânİddîn İbnii-Hatîb", Tİ, IV, 288-308; Yûsuf Rahîmlû. "İbn Ha-rİb", DMB/, [][, 424-429.