TüRKİye diyanet vakfi 6 İSLÂm ansiklopediSİ (22) 6

İBNÜ'L-İFLILI ¹⁰⁴⁰

İBNÜ'L-İHŞÎD

Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Ma'cûr (Bagcûr) (ö. 326/938) Mu'tezile âlimi.

270 (883) yılında doğdu. Soğd veya Fer-gana bölgesinde idarecilik yaparak daha sonra Bağdat'a yerleşen Türk asıllı bir aile­ye mensuptur. Bazı kaynaklarda İbnü'l-Ahşâd, İbnü'l-Ahşâzve İbnü'l-İhşîz şeklin­de de geçen künyesini dedelerine verilen unvandan almıştır. Babası, Abbasî halife­lerinden el-Mutazıd- Billâh ve Müktefı-Billâh dönemlerinde sınır bölgelerinde va­lilik görevinde bulunmuştur. Bağdat'ın ilim çevresinde yetişen İbnü'l-İhşîd, Ab­basî Veziri Ebü'l-Feth İbnü'l-Furât'ın hu­zurunda Ebû Saîd es-Sîrâfî ile Ebû Bişr Mettâ b. Yûnus arasında cereyan eden münazaralara şahit oldu. Bir süre Mısır'­da ve hac amacıyla Mekke'de bulundu. İbnü'l-İhşîd'in kelâm dersleri aldığı en önemli hocası, önceleri Bağdat Mu'tezile-si'ne bağlı İken daha sonra dönemin Bas­ra ekolü reisi Ebû Ali el-Cübbâîye intisap eden ve vefatından sonra onun yerine ge­çen ¹⁰⁴¹ Ebû Abdul­lah Muhammed b. Ömer es-Saymerî'dir. Ayrıca Ebü'l-Hasan el-Kerhî'nin meclisin­de bulundu. Saymerî gibi İbnü'l-İhşîd de Cübbâî'nin oğlu Ebû Hâşim'e sert bir şe­kilde muhalefet etti. Ebû İmrân Mûsâ b. Rebâh es-Sayrafî, Ebü'l-Hasan el-Ensârî ve Ebü'l-Hasan Ali b. îsâ er-Rummânî gibi kelâm ve dil âlimlerine hocalık yaptı. Fıkıhta Şafiî mezhebinden olduğu naklediliyorsa da,¹⁰⁴² Sübkî ta­rafından Tabakötü'ş-Şâtfiyye'de zikre-dilmemesi şüphe uyandırmaktadır. 21 Şaban 326'da (23 Haziran 938) Bağdat'­ta vefat etti. Tabakat kitapları İbnü'1-İhşîd'in Arap dili ve edebiyatına derin vu­kufunu, ayrıca zühd ve ilim ehli oluşunu öns çıkarırlar. Kendisine ait bir çiftliğin gelirini ilim hizmetine tahsis etmesi onun ilme verdiği değeri gösterir.

Mu'tezile'nin dokuz ve onuncu tabaka­ları içinde sayılan ¹⁰⁴³ Ebû Hâşim el-Cübbâî ve Kâ'bîile bir­likte döneminin üç büyük Mu'tezile İma­mından biri kabul edilen ¹⁰⁴⁴ İbnü'l-İhşîd'in kendi eserleri kayboldu­ğundan onun kelâmî düşüncesi hakkında yalnızca nakil yoluyla bazı bilgilere ulaşiJa-bilmekteöır. Meselâ /bnü'I-İ/ışîd, arazların değişken olması sebebiyle süreklilik ar-zetmemesme karşılık cevherlerin tek tip olmadığı ve bir kısmının süreklilik göste­rirken diğerlerinin varlıklarını sürdürebi­leceği kanaatini taşıyordu ¹⁰⁴⁵ Büyükgünah konusun­daki yaklaşımına göre günahı işlemenin hemen ardından pişmanlık duyanlar töv­be etmiş ve günahtan kurtulmuş sayılır. Günahın tekrar işlenmesi durumunda da pişmanlık halinde tövbe geçerli kabul edi­lir.¹⁰⁴⁶ İbnü'l-İhşîd'in, Mu'-tezile âlimlerinin mezhep içinde müstakil düşünme geleneğine uygun olarak bazan Bağdat ekolünün görüşlerini tercih ettiği ve farklı fikirler arasında sentez yaptığı anlaşılmaktadır. Onun bu fikirleri ve Ebû Hâşim'in görüşlerine yönelik itirazları Basra ekolü içinde Behşemiyye'ye rakip olarak İhşîdiyye kolunun ortaya çıkması­na yol açmıştır.¹⁰⁴⁷

Eserleri.

İbnü'l-İhşîd'e nisbet edilen eserler şunlardır:

1. KMbü'l-Ma'ûne îi'î-uşûl. En önemli eseri olup hıristiyan-lara reddiyelerinin yer aldığı bir bölümü de ihtiva eder.¹⁰⁴⁸ Büyük öl­çüde Ebû Ali el-Cübbâî'nin görüşlerine yer verilen esere talebesi Rummânî bir şerh yazmıştır.¹⁰⁴⁹

2. Taboko-tü'1-MuHeziîe. İbnü'n-Nedîm'in, Mu'te-zile mezhebinin kuruluşu ve âlimleri hak­kında verdiği bilgilen yer yer İbnü'l-İh­şîd'in bir eserine dayandırması ¹⁰⁵⁰ onun böyle bir kitap kaleme aldığını gösterir. Bu ese­re sonraki tabakat kitaplarında isim zik­redilmeden referanslar yapılmaktadır. ¹⁰⁵¹

3. Kitâbü Nazmı (Nakli)'l-Kuryân. İbnü'n-Nedîm'in müel­life nisbet ettiği bu eser ¹⁰⁵² onun. Ebû Ca'fer Muhammed et-Tû-sî'nin Tibydn'ında çokça zikredilen tefsi­ri olmalıdır. İbnü'l-İhşîd'e kaynaklarda ay­rıca Kitâbü'l-Mübtedî, Kitâbü'1-İcmâ1, en-Nakz 'ale'I-tfâlidî fi'l-irca İhtişâ-ru Kitabi Ebî ''Ali fi'n-nefy ve'1-isbât ve İhtişam Tefsîri'l-Taberî gibi diğer bazı eserler de nisbet edilmektedir.

Bibliyografya :

İbnü'n-Nedîm, et-Fihrist (Teceddüd), s. 41, 113, 201, 214, 219-221; Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî. el-Mesâ'il fı'i-hüâfbeyne'l-Başriyyİn ue'l-Bağ-dâdiyyîn{r\şr. Ma'nZiyâde-Rıdvanes-Seyyid), Beyrut 1979, s. 87-88, 215; Ebü Hayyân et-Tev-hîdî, ei-İmtâ' oe'l-mu^ânese, Beyrut 1373/1953, I, 107-108; III, 196; Kâdî Abdüicebbâr. Faziü'l-İ'tizâi oe Tabakatü'i-Mu'tezile (nşr. Fuâd Sey-yid), Tunus 1393/1974, s. 308-309, 329-333; a.mlf.. Tesbîtü delâ'Hİ'n-nübÜDüe, Beyrut, ts. (Dârü'l-Arabiyye). /, US, 198;Bağdadi', e/-fark (Abdülhamîdl, s. 193; İbn Hazm. e/-Faş/(Umey-re], V, 70-71; Hatîb. Târîhu Bağdâd,W, 309; Ta-bersî. Mecma'u'l-beyân fi tefsiri'İ-Kur'ân (nşr. Hâsım Mahaliâtî-Fazlullah et-Tabâtabâî). Bey­rut 1406/1986,1, 669; Fahreddin er-Râzî, /'tf/câ-dât (nşr. Muhammed eI-Mu'tasım-Bil!âh el-Bağ-dâdî). Beyrut 1407/1986, s. 46; Yâküt, Mtt'ce-mü'l-üdebâ' (nşr. D. S. Margoliouth), London 1911 -13, V, 281; VI, 73;Zehebî. A'lâmü'n-nübe-iâ\ XV, 217-218; İbnü'l-Murtazâ, Tabafcâtü'l-Mu'tezile, s. 70, 100, 108; İbn Hacer, Lisânü't-MîzânJ, 231; Sezgin. GAS.VNİ, 113; Albert N. Nader, Le systemephi!osophique des Mu'ta-zila, Beyrouth 1984, s. 45, 307, 406; Josef van Ess, Theoiogie und Geselschaft im 2. and 3. Jahrhundert Hidschra, Berlin 1992, II, 37, 337; J,-C. Vadet. ııIbnal-I]çhşhid"l£F(ing.), 111,807; AN Ekber Ziyâî. "İbn İhşîd", DMBİ, II, 713-714; Daniel Cimaret. "Ebn al-Elsîd", E/n, VIII, 15-16.

İBNÜ'L-İHVE ¹⁰⁵³

İBNÜ'L-İMAD

Ebü'l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî el-Hanbelî (ö. 1089/1679) Şezerâtü'z-zeheb adlı eseriyle meşhur olan tarihçi, fakih ve edip.

8 Receb 1032'de (8 Mayıs 1623). Dımaşk'ın Sâlihiye semtinde oturan Hanbe-lî mezhebine mensup bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Eyyûb b. Ahmed el-Halvetî, Abdülbâki b. Abdülbâki el-Han­belî ve Muhammed b. Bedreddin el-Ba-labânî gibi hocalardan dinî ilimler okudu.

Daha sonra Kahire'ye gitti ve uzun süre burada kalıp Şehâbeddin Ahmed b. Ah­med el-Kalyûbî. Şemseddin Muhammed b. Alâeddin el-Bâbilî, Sultân b. Ahmed el-Mezzâhî ve Nûreddin Ali Şebrâmellisî1-nin derslerine katıldı. Dımaşk'a dönünce müderris olarak görevlendirildi. 16 Zilhic­ce 1089'da (29 Ocak 1679) Mekke'de ve­fat etti ve Cennetü'l-muallâ'da toprağa verildi. Yetiştirdiği öğrenciler arasında Hulâşatü'1-eşer müellifi Muhİbbî de bu­lunmaktadır. Tarih, edebiyat, fıkıh ve na­hiv alanlarında ilim sahibi ve aynı zaman­da iyi bir hattat olan İbnü'l-İmâd'ın şiir yazdığı da bilinmekte ve kaynaklarda bunlardan bazı örneklere rastlanmak­tadır.

Eserleri.

1. Şezerâtü'z-zeheb fî ahbâ-ri men zeheb. Hicretin ilk yılından kadar meydâ-na gelen olayları, özellikle de ulemâ ve devlet adamlarının biyografilerini içeren bir vefeyât kitabıdır. 19 Ramazan 1080'-de (10 Şubat 1670) tamamlanan eser, her yılın olaylarını özetle anlattıktan sonra o yıl vefat eden muhaddis, fakih, edip. âlim ve devlet adamlarının kısa hayat hikâye­lerini verir; halife ve sultanlara ise daha geniş yer ayrılmıştır. Bu açıdan Memlük-ler döneminde yaygınlaşan "el-havâdis ve'1-vefeyât" türü kitapların özelliklerini yansıtmaktadır. 10.000 civarında biyog­rafi içeren kitap bir zümreye, zamana ve mekâna hasredilmemiş olduğundan ge­nel biyografik eserler sınıfına girer. Ver­diği biyografilerin bir kısmında orijinal bilgiler bulunmakla birlikte bazı tezatlar da mevcuttur. Müellifin eserinde daha önceki kaynaklardan büyük miktarda alıntılar yaptığı görülür. Bunlar arasında Ebü'l-Ferec el-İsfahânî'nin el-Eğânî, Ha­tîb el-Bağdâdî'nin Târîhu Bağdâd, İbn Ebû Ya'lâ el-Ferrâ'nın Tabakâtü'I-Hanâ-bile, Sülemî'nin Tabakâtü'ş-şûüyye, İbn Hallikân'ın Vefeyâtü'l-a^yân, İbn Hacer el-Askalânfnin İnbâ'ü '1-ğumr, Sehâvî'-nin Tabakâtü'l-evliyâ', İbnü'd-Deyba'ın Buğyetü'l-müstefîd'ı ileTakıyyüddin İbn Kâdî Şühbe ve Zehebf nin eserleri sa­yılabilir. Kitapta Selâhaddîn-i Eyyûbî'nin kardeşleri Tâcülmülk Mecdüddin Böri ile el-Melikü'1-Muazzam Tûranşah, Ba'lebek hâkimi İzzeddin Ferruhşah, Abbasî Hali­fesi Müstazhir-Billâh ve Selçuklu Veziri Nizâmülmülk gibi hükümdar, vezir ve ümerânın şiirlerine de yer verilmesi Arap edebiyatı tarihi açısından önemlidir. Eser­de kadın âlimlere de yer verilmiştir. Şeze-râtü'z-zeheb, İbnü'l-İmâd'ın öğrencisi Abdürrahîm b. Mustafa ed-Dımaşkî es-Sâlihî tarafından ihtisar edilmiş ¹⁰⁵⁴ Ekrem Hasan el-Ulebî de esere XI. (XVII.) yüzyıl­da yaşayan kişilerin biyografilerini içeren Tekmiletü Şezerâti'z-zeheb adıyla bîr zeyil yazmıştır (Dımaşk 1412/1991). Kitap Kahire'de iki defa yayımlanmış (I 332, 1350-1351) bunlardan Hüsâmeddin el-Kudsî tarafından gerçekleştirilen ikinci neşir Beyrut'ta ofset olarak birçok defa tekrarlanmıştır; tahkikti neşrini ise son cildi fihrist olmak üzere on bir cilt haiinde Abdülkâdir el-Arnaût ve Mahmûd el-Ar-naût yapmıştır.

2. Şerhu BedîHyyeli'bni Hicce ei-/iamevi. ¹⁰⁵⁵

3. Şerh'alâ-metni'l-Müntehâ.'Ta' kıyyüddin İbnü'n-Neccâr el-Fütûhî'nin Han-belî fıkhına dair eserinin şerhidir.¹⁰⁵⁶

4. Mıftıyyetü'1-emân mm/ımşi-eymdn. ¹⁰⁵⁷

5. Şer­hu manzûmeü edebî'I-ekl. ¹⁰⁵⁸

6. Esbâbü'l-halâş bi-sûreti'1-İh-Jöş. ¹⁰⁵⁹

7. Nüzhetü zâti'l-'imâd 'alâ tefsiri'l-'allâ-meti'l-Beyzâvî li-sûreti Yâsîn.¹⁰⁶⁰

8. Manzume li'n-necûsât. ¹⁰⁶¹

Bibliyografya :

Muhibbî, Hutâşatü'l-eşer, II, 240-241; Murâ-dî, Silkü'd-dilrer, III, 143; Kemâleddin el-Gazzî, en-JVactü7-eA:me/(nşr. Muhammed Mutî: el-Hâ-fız-Nizâr Abaza). Dımaşk 1402/1982, s. 240-249; Fihristü'l-kütübi'l-'Arabiyyeti'l-mahfûza bri-Kütübhâneti'l-Hidtuiyye,Kahire 1308, Vll/ 1, s. 332; Brockelmann, CAL SuppL, 11. 403; A. J. Arberry, The ChesterBeaity Library, A Hand-Ustofthe Arabic Manuscripts, Dublin 1958, III, 90; Selâhaddin el-Müneccid, Muccemü'I-mü-'errihîne'd-Dımaşktyytn.'Beyrut 1398/1978, s. 325-326; Riyâd Abdülhamîd Murâd - Yâsîn M. es-Sevvâs, Fihristti mahtûtâü Dâri'l-kütübi'z-Zâhirlyye: ci-Edeb, Dımaşk 1402/1982.1, 333-334; C. Zeydân. Âdâb, III, 325; Salâh Muham­med el-Haymî, Fihristti mahtûtâü Dâri'l-kütü-bl'z-Zâhİriyye: 'Ulûmu'İ-Kur'ân, Dımaşk 1405/ 1984, III, 450-451; Ömer Ferruh. Me'âümü't-edebVl-cArabl fi 'aşri'l-had'iş, Beyrut 1406/ 1986, II, 730-733; Ramazan Şeşen. Müslüman­larda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998, s. 353; îsâ İskender Ma'lûf, "Hazâ=İnü'l-küLü-bİ'I-cArabiyye", MMİADm., V (1925). s. 133; Saîd el-Kermî, "Şezerâtü'z-zeheb lî ahbâri men ze-heb", MMLADm., 1 (1969), s. 65-75; Teysîr Halil ez-Zevâhire, "Ebü'I-Feth ^Abdülhay b. el-1mâd el-Hanbeiî 1032/1623-1089/1679: Hayâtühû ve menhecühû fi kitâbihî Şezcrâti'z-zeheb fi ahbâri menzeheb", Mu'teli'l-buhûş ve'd-dirâ-sâ!, XI/2, Mu'te (Ürdün) 1416/1996, s. 13-51; Franz Rosenthal. "lbn al-clmâd", El2 (İng.), III, 807; Necîb Mâyil-i Herevî, "İbn rİmâd", DMBİ,