TürklüK ÇAĞDAŞliq

Türkiyə Cümhuriyyətində

millətçilik
Türkiyə Cümhuriyyətinin qurulduğu dövrdə yaranmış ilk partiya məhz millətçi və sosial-demokrat təməllərinə söykənən Cümhuriyyət Xalq Partiyası (CXP) olmuşdur. Partiyanın əsası 1923-cü il, sentyabrın 11-də TBMM-də M.Kamalın başçılığı altında Xalq Firqəsinin yaranması ilə qoyulmuşdur. 1924-cü ilin noyabrından firqənin adının əvvəlinə “Cümhuriyyət” sözü də əlavə olunmuşdur. 1935-ci ildə keçirilən 4-cü qurultayda firqə CXP adını qəbul etmişdir.

Partiya fəaliyyətinin ilk illərində (1927, II qurultayda) cümhuriyyətçilik, millətçilik, xalqçılıq və dünyəvilik prin-siplərini qəbul etmiş, sonradan (1931, III qurultayda) bu prinsiplərə dövlətçilik (etatizm) və inqilabçılıq prinsipləri də əlavə olunmuşdur. Göründüyü kimi bu prinsiplər milli ideologiyamızın əsas görüş və ideyalarını özündə əks et-dirmişdir. Bu prinsiplər hətta 5 fevral, 1937-ci ildə qəbul olunmuş konstitusiyaya da daxil edilmişdir.

CXP 1950-ci il seçkilərinə qədər 27 il fasiləsiz iqtidarda olmuşdur. M.K.Atatürkün vəfatından (1938) sonra 1972-ci ilə qədər CXP-yə sədrlik etmiş İ.İnönü həm də 1938-50-ci illərdə Türkiyə prezidenti olmuşdur. 1946-cı ilə qədər davam etmiş təkpartiyalı sistemdə isə CXP ölkədə yeganə partiya kimi fəaliyyət göstərmişdir. 1946-cı ildə yaranmış Demokratik Partiya (DP) və 1948-ci ildə yaranmış Millət Partiyası (MP) da müxalif mövqeli CXP-çilər tərəfindən yaradılmışdır.

CXP-nin iqtidarda olduğu dövrdə ölkədə milli, hüquqi-demokratik, iqtisadi və b. mühüm islahatlar həyata keçirilmiş, müstəqil milli dövlət quruculuğunda mühüm addımlar atılmışdır.

1926-cı ildə şəriət Məhkəməsi ləğv olunmuş, qadınlarla kişilərə bərabər hüquqlar verilmiş, 1928-ci ildə konstitusiyadan islam dininin dövlət dini olması haqqında bənd çıxarılmışdır. 1934-cü ildə TBMM tərəfindən M.Kamal paşaya “Atatürk” soyadı verilmişdir. Türk ədəbi dili saflaşdırılmış və mövqeyi gücləndirilmiş, 1935-ci ildə latın qrafikalı əlifbaya keçilmişdir.

20-30-cu illər dünya iqtisadi böhranı dövründə Türkiyədə etatist iqtisadi siyasət həyata keçirilmişdir. Belə ki, iqtisadiy-yatın tənzimlənməsində dövlətin mövqeyi gücləndirilmiş, bir çox sahələr (müəssisələr) milliləşdirilmiş, eyni zamanda milli sənayeni inkişaf etdirmək üçün yerli iş adamlarına xüsusi güzəştlər tətbiq olunmuş, kəndlilər torpaqla təmin olunmuş və onlara vergidə güzəşt olunmuşdur. Bu islahatlar isə iqtisadiy-yatın inkişafına güclü təkan vermişdir.

CXP 60-cı illərdə “ortanın solu” ideyası ilə solçu təmayülü ön plana çəkmiş, bunun davamı olaraq 1976-ci il, 23-cü qurultayda partiyanın 6 təməl prinsipinə “Demokratik sol”un 6 prinsipi (azadlıq, bərabərlik, həmrəylik (dayanışma), in-kişafın (gəlişmənin) bütünlüyü, əməyin üstünlüyü, xalqın özünü idarə etməsi) də əlavə edilmişdir.

1961-65-ci illərdə CXP sədri İsmət İnönü, 1974, 1977 və 1978-79-cu illərdə isə CXP sədri Bülənt Ecevit (1925-2006) Türkiyə hökumətinə rəhbərlik etmişdir. 1981-ci ildə ölkədə bütün partiyalar, o cümlədən CXP qapadılmışdır. 1980-ci illərdə keçmiş CXP-çilər tərəfindən Sosial-demokrat Xalqçı Partiya (SXP), Demokratik Sol Partiya (DSP) və b. partiyalar yaradılmışdır. 1992-ci ildə qadağalar götürüldükdən sonra partiya öz adı ilə yenidən bərpa edilmişdir. CXP 2002-ci ildən ana müxalifət partriyası kimi TBMM-də təmsil olunur.

Bu gün Türkiyədə millətçi təmələ söykənən ən nüfuzlu partiyalardan biri də Milliyyətçi Hərəkat Partiyasıdır (MHP). MHP-nin yaranmasının əsası 1948-si ildə yaradılmış Millət Partiyasından (MP) başlayır. 1954-cü ildə iqtidar tərəfindən bağlanan MP-nin keçmiş üzvləri elə həmin il Cümhuriyyətçi Millət Partiyasını (CMP) yaradırlar. 1958-ci ildə CMP ilə Türkiyə Kəndli Partiyasının birləşməsi nəticəsində Cümhuriyyətçi Kəndli Millət Partiyası (CKMP) yaradılır. 1965-ci ildə Alparslan Türkeş (1917-1997) CKMP-ə sədr seçildikdən sonra partiyada türkçü-islamçı ideyalar sistemli şəkildə irəli çəkilməyə və təbliğ olunmağa başlayır. 1967-ci ildə partiyada “Doqquz işıq” adlanan ideoloji prinsiplər (millətçilik, ülküçülük, əxlaqçılıq, elmçilik, toplumçuluq, kəndçilik, hürriyyətçilik və şəxsiyyətçilik, gəlişməçilik və xalqçılıq, sənayeçilik və texnikaçılıq) qəbul olunur. 1969-cu ildə partiyanın adı dəyişdirilərək MHP adlandırılır.

MHP 1975 və 1977-ci illərdə Süleyman Dəmirəlin (1924) başçılığı altında qurulmuş I və II Milliyyətçi Cəbhə Höku-mətində təmsil olunmuşdur.

1970-ci illərdə Türkiyə siyasi həyatını bürümüş terrorçuluq və silahlı qarşıdurma xüsusən MHP və solçular arasında kritik həddə çatmışdır.

MHP 1980-ci ildə qapadıldıqdan sonra 1983-cü ildə keçmış MHP-çilər tərəfindən Mühafizəkar Partiya yaradılmış, 1985-ci ildə adı dəyişdirilərək Milliyyətçi Çalışma Partiyası (MÇP) adlandırılmışdır. 1987-ci ildə yasaqlardan azad olmuş A.Türkeş MÇP sədri seçilmişdir. 1991-ci il parlament seçki-lərinə blokla qatılan MÇP parlamentdə 18 yer qazanmışdır.

1993-cü ilin yanvarında isə MÇP-nin adı MHP-yə dəyişdirilmişdir. MHP 1999-cu ilə qədər parlament seç-kilərində 10%-lik baryeri aşa bilmədiyindən parlamentdə təmsil oluna bilməmişdir. 1999-cu il parlament seçkilərində isə 18% səslə ikinci yerə çıxmış və 1999-2002-ci illərdə B.Ecevitin başçılıq etdiyi koalision hökumətdə DSP-dan sonra ikinci partiya kimi təmsil olunmuşdur. MHP 2007-ci ildən bu günə qədər TBMM-də müxalifət partiyası kimi təmsil olunur.

Hazırda Türkiyədə CXP və MHP ilə yanaşı millətçi təmələ söykənən Haqq və Bərabərlik Partiyası, Böyük Birlik Partiyası, Ulusal Partiya və b. siyasi təşkilatlar mövcuddur.

Təəssüf ki, bu gün Türkiyədə millətçilik “Türkiyəçilik” səviyyəsindən yuxarı qalxmır. Təkcə onu demək kifayətdir ki, millətçi sayılan heç bir təşkilat fars şovinizminə qarşı nəinki mübarizə aparmır, hətta bu şovinizmə tamamı ilə biganə mövqedədir. Bu təşkilatlar tərəfindən Güney Azərbaycan milli hərəkatına lazımi dəstək verilmir, Rusiya Federasiyası tərkibində olan türk xalqları ilə də əlaqələr qurulmur. Bu təşkilatların Türkiyə sərhədlərindən xaricdəki türkçülüyü yalnız Kıbrıs və Şimali İraqla məhdudlaşır.