Umumiy tilshunoslik

ALFAVIT. HOZIRGI O‘ZBEK ALFAVITI VA LOTIN YOZUVI ASOSIDAGI O‘ZBEK ALIFBOSI

Bosma	Harf nomi	Kirill harflar	Bosma	Harf nomi	Kirill Harflar
Aa Bb Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn Oo Pp	A be de e ef ge he i je ke el em en o pe	A B D E F G H I J K L M N O P	Qq Rr Ss Tt Uu Vv Xx Yy Zz O‘ o‘ G‘ g‘ Sh sh Ch ch Ng ng ’ - tutuq belgi-si	qe er es te u ve xe ye ze o‘ g‘e she che nge	Q R S T U V X Y Z O‘ G‘ SH CH Ng ‘

4-ilova

FSMU texnologiyasi


Ushbu tеxnologiya munozarali masalalarni hal etishda hamda o‘quv jarayonlarini bahs-munozarali o‘tkazishda qo‘llaniladi, chunki bu tеxnologiya o‘quvchilarning o‘z fikrini himoya qilishga, erkin fikrlash va boshqalarga yеtkazishga , ochiq holda bahslashishga hamda shu bilan birga bahslashish madaniyatini o‘rgatadi. Tinglovchilarga tarqatilgan oddiy qog‘ozga o‘z fikrlarini aniq va qisqa holatda ifoda etib, tasdiqlovchi dalillar yoki inkor etuvchi fikrlarni bayon etishga yordam bеradi.

F – fikringizni bayon eting

S – fikringiz bayoniga sabab ko‘rsating

M -ko‘rsatgan sababingizni isbotlovchi misol kеltiring

U – fikringizni umumlashtiring


Jadvalni to‘ldiring

Fikr yoki g‘oya	Yozuv turlarining Sizning kasbingizdagi ahamiyati
(F) – fikringizni bayon eting
(S) – fikringiz bayoniga sabab ko‘rsating
(M) – ko‘rsatgan sababingizni isbotlovchi misol keltiring
(U) – fikringizni umumlashtiring

INSERT JADVALI




O‘qish jarayonida olingan ma'lumotlarni alohida o‘zlari tizimlashtiradilar - jadval ustunlariga “kiritadilar” matnda bеlgilangan quyidagi bеlgilarga muvofiq:

“V”- mеn bilgan ma'lumotlarga mos;

“-“ - mеn bilgan ma'lumotlarga zid;

“+” - mеn uchun yangi ma'lumot;

“?” - mеn uchun tushunarsiz yoki ma'lumotni aniqlash, to‘ldirish talab etiladi.


Mavzu yuzasidan insert jadvali

Abzats №	Bilaman V	Men uchun yangi ma'lumot +	Men bilgan ma'lumotni inkor qildi -	Mazkur ma'lumotni tushunma-dim, izoh kerak?
1.
2.
3.
4.

10-mavzu

Tillаrning o‘zаrо tа’siri vа uning rivоjlаnish qоnuniyatlаri. Substrаt vа supеrstаt

1.1. Ta’lim berish texnologiyasining modeli

Mashg’ulot vaqti - 2 soat	Talabalar soni – 60-70 ta
Mashg’ulot shakli	Axborotli, vizual ma’ruza
Ma’ruza rejasi	1. Tillarning o’zaro ta’siri va uning rivojlanish qonuniyatlari. 2.Substrat va superstat.
Ma’ruza mashg’ulotining ta’limiy maqsadi: Tillarning o’zaro ta’siri va uning rivojlanish qonuniyatlari. Substrat va superstat tushunchalari bilan talabalarni tanishtirish. Ma’ruza mashg’ulotning tarbiyaviy maqsadi: dars tarbiyaviy xarakterdagi qator vazifalarni bajarish imkoniyatini beradi: jamoa bilan ishlash mahorati, xushmuomalalik, o’zgalar fikriga hurmat, faollik, liderlik sifatlarini shakllantirish, ishga ijodiy yondashish, o’zini xolis baholash. Ma’ruza mashg’ulotining rivojlantiruvchi maqsadi: talabalarning ijodiy tafakkurini va mantiqiy fikrlash qobiliyatini o’stirish, tilshunoslikning nazariy masalalariga, tilshunoslikka qiziqish uyg’otish
Mavzuni o’zlashtirish uchun zaruriy bo’lgan adabiyotlar ro’yxati	1. Sodiqov A. va boshq. Tilshunoslikka kirish. – Toshkent: O’qituvchi, 1981. 2. Irisqulov M. Tilshunoslikka kirish.-Toshkent: O’qituvchi, 1992. 3. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. – Toshkent: O’qituvchi, 1994. 4. Yo’ldoshev I. O’zbek kitobatchilik terminologiyasi. – Toshkent: Fan, 2005. 5. Yo’ldoshev I., Sharipova O’. Tilshunoslikka kirish.-Toshkent: Iqtisod-moliya, 2007. 6. Yo’ldoshev I., Muhamedova S. va b. Tilshunoslik asoslari. -Toshkent, 2013.
Pedagogik vazifalar: - mavzu bo’yicha slaydlar asosida tushuncha berish; - Tillarning o’zaro ta’siri va uning rivojlanish qonuniyatlari. Substrat va superstat tushunchalari bilan talabalarni tanishtirish.	O’quv faoliyati natijalari: - mavzu bo’yicha slaydlar asosida tushuncha beradi; - Tillarning o’zaro ta’siri va uning rivojlanish qonuniyatlari. Substrat va superstat tushunchalari bilan talabalarni tanishtiradi.
Ta’lim berish usullari	Ko’rgazmali ma’lumotli ma’ruza, guruhda ishlash
Ta’lim berish shakllari	Ommaviy, jamoaviy, Keys stady
Ta’lim berish vositalari	Darslik, kompyuter, proektor , tarqatma material
Ta’lim berish sharoiti	O’TV ga moslashtirilgan auditoriya
Monitoring va baholash	Og’zaki savol-javob, jadval

1.2. “ Tillarning o’zaro ta’siri va uning rivojlanish qonuniyatlari. Substrat va superstat” mavzusidagi ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi

Ish bosqichlari va vaqti	Ta’lim beruvchi	Ta’lim oluvchilar
Tayyorgarlik bosqichi	1. Ma’ruza bo’yicha o’quv mazmunini tayyorlash. 2.Ma’ruza uchun taqdimot slaydlarini tayyorlash. 3.Talabalar o’quv faoliyatini baholash mezonlarini ishlab chiqish. 4. O’quv kursini o’rganishda zaruriy bo’lgan adabiyotlar ro’yxatini tayyorlash.
1-bosqich. Mavzuga kirish (15 daqiqa)	1.1. Mavzuni aytib, uning maqsad-vazifalari haqida qisqacha ma’lumot beradi. 1.2. Talabalarga bugungi dars muloqot tarzida kechishini bildiradi. 1.3. Talabalarni ularning o’quv faoliyatini baholash mezonlari bilan tanishtiradi.(1-ilova) 1.4. Talabalar motivatsiyasini kuchaytirish maqsadida ularga jadvallar beradi. (2-ilova).	Tinglaydilar Tinglaydilar Talabalar berilgan jadvallarni juft bo’lib to’ldiradilar
2-bosqich. Asosiy bosqich (55 daqiqa)	2.1. Mavzu bo’yicha tayyorlangan slaydlarni namoyish qiladi. 2.2. Har bir slaydni alohida izohlaydi. 2.3.Slaydning zaruriy nuqtalarini talabalarga yozdirib boradi. 2.4. Talabalarni faollashtirish va bilimlarini mustahkamlash maqsadida ularga quyidagi savollarni beradi: 1. Tillarning o’zaro ta’siri tilning qaysi sathida yaqqol namoyon bo’ladi? 2. O’zbek tili lug’at boyligining rivojida qaysi tillarning ta’siri katta? 3. Substrat nima? 4. Superstat nima?	Slaydlarni ko’rib, tinglab, yozib boradilar Talabalar berilgan savollarga javob beradilar
3-bosqich. Yakuniy bosqich (10 daqiqa)	3.1. Talabalarning mavzu bo’yicha yuzaga kelgan savollariga javob beradi. 3.2. Uyga vazifa beradi, darsni yakunlaydi. Mavzu bo’yicha nazorat savollarini tuzishni topshiradi.	Savollar beradilar. Vazifani yozib oladilar.

1-ilova

Har bir ma’ruza va seminar mashg’uloti uchun 0,5 balldan 2 ballgacha qo’yiladi. Reyting bo’yicha natijalar bahosi:

2 ball – “a’lo”

1,5 ball – “yaxshi”

1 ball – “qoniqarli”

0,5 ball – “qoniqarsiz”

2-ilova

Talabalar faolligini oshirish uchun jadval

1. O’z so’z nima?
2. O’zlashgan so’z nima?
3. So’z o’zlashtirish qanday jarayon?
4. Leksik sathda qanday o’zgarishlar bo’ladi?
5. Substrat nima?
6. Superstat nima?

Talabalarning javoblari tahlil qilinganidan so’ng, ularga

quyidagi jadval beriladi.

1. O’z so’z nima?	O’z so’z – tilning aslida o’ziga mansub bo’lgan (boshqa tildan o’zlashmagan), tilning o’z qatlami asosida yasalgan so’z.
2. O’zlashgan so’z nima?	O’zlashgan so’z - o’zga tildan qabul qilingan so’z.
3. So’z o’zlashtirish qanday jarayon?	So’z o’zlashtirish - o’zaro ta’sir, aloqa natijasi sifatida bir til unsurlarining boshqa tilga qabul qilinishi.
4. Leksik sathda qanday o’zgarishlar bo’ladi?	Tillarning o’zaro ta’siri va rivojlanishi, ayniqsa, tilning leksik sathida yaqqol namoyon bo’ladi.
5. Substrat nima?	Substrat – tillarning chatishishi natijasida mag’lub tilning g’olib tilda qoldirgan izlari.
6. Superstat nima?	Superstatda kelgindilar tili mahalliy tilga sezilarli ta’sir o’tkazadi, lekin uni siqib chiqara olmaydi.

11-mavzu

Til taraqqiyotining jamiyat taraqqiyoti bilan munosabati

1.1. Ta’lim berish texnologiyasining modeli

Mashg’ulot vaqti - 2 soat	Talabalar soni – 60-70ta
Mashg’ulot shakli	Axborotli, vizual ma’ruza
Ma’ruza rejasi	1.Til va jamiyat. Til - ijtimoiy hodisa. 2. Til taraqqiyoti jarayoni. 3. Til taraqqiyotining ichki va tashqi qonuniyatlari.
Ma’ruza mashg’ulotining ta’limiy maqsadi: Til va jamiyat. Til - ijtimoiy hodisa. Til taraqqiyoti jarayoni. Til taraqqiyotining ichki va tashqi qonuniyatlari haqida bilimlar berish. Ma’ruza mashg’ulotning tarbiyaviy maqsadi: dars tarbiyaviy xarakterdagi qator vazifalarni bajarish imkoniyatini beradi: jamoa bilan ishlash mahorati, xushmuomalalik, o’zgalar fikriga hurmat, faollik, liderlik sifatlarini shakllantirish, ishga ijodiy yondashish, o’zini xolis baholash. Ma’ruza mashg’ulotining rivojlantiruvchi maqsadi: talabalarning ijodiy tafakkurini va mantiqiy fikrlash qobiliyatini o’stirish, tilshunoslikning nazariy masalalariga, tilshunoslikka qiziqish uyg’otish
Mavzuni o’zlashtirish uchun zaruriy bo’lgan adabiyotlar ro’yxati	1. Nurmonov A., Yo’ldoshev B. Tilshunoslik va tabiiy fanlar. -Toshkent: SHarq, 2001. 3. Irisqulov M. Tilshunoslikka kirish.-Toshkent: O’qituvchi, 1992. 4. Sobirov A. O’zbek tilining leksik sathini sistema sifatida tadqiq etish. Filol.fan.d-ri ... dis. avtoref.-Toshkent, 2005. 5. Yo’ldoshev I., Sharipova O’. Tilshunoslikka kirish.-Toshkent: Iqtisod-moliya, 2007. 6. Bushuy T., Safarov SH. Til qurilishi: tahlil metodlari va metodologiyasi. Toshkent: Fan, 2007. 7. Jamolxonov H. Hozirgi o’zbek adabiy tili. –Toshkent, 2008. 8. Yo’ldoshev I., Muhamedova S. va b. Tilshunoslik asoslari. -Toshkent, 2013.
Pedagogik vazifalar: -mavzu bo’yicha slaydlar asosida tushuncha berish; - til va jamiyat. Til - ijtimoiy hodisa. Til taraqqiyoti jarayoni. Til taraqqiyotining ichki va tashqi qonuniyatlari haqida ma’lumot berish.	O’quv faoliyati natijalari: -mavzu bo’yicha slaydlar asosida tushuncha beradi; - til va jamiyat. Til - ijtimoiy hodisa. Til taraqqiyoti jarayoni. Til taraqqiyotining ichki va tashqi qonuniyatlari bilan talabalarni tanishtiradi.
Ta’lim berish usullari	Ko’rgazmali ma’lumotli ma’ruza, Keys stady, Insert jadvali
Ta’lim berish shakllari	Ommaviy, jamoaviy, guruhda ishlash
Ta’lim berish vositalari	darslik, kompyuter, proektor , tarqatma material
Ta’lim berish sharoiti	O’TV ga moslashtirilgan auditoriya
Monitoring va baholash	Og’zaki savol-javob, jadval

1.2. “Til taraqqiyotining jamiyat taraqqiyoti bilan munosabati. Til taraqqiyotining ichki va tashqi qonuniyatlari” mavzusidagi ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi

Ish bosqichlari va vaqti	Ta’lim beruvchi	Ta’lim oluvchilar
Tayyorgarlik bosqichi	1. Ma’ruza bo’yicha o’quv mazmunini tayyorlash. 2. Ma’ruza uchun taqdimot slaydlarini tayyorlash. 3.Talabalar o’quv faoliyatini baholash mezonlarini ishlab chiqish. 4. O’quv kursini o’rganishda zaruriy bo’lgan adabiyotlar ro’yxatini tayyorlash.
1-bosqich. Mavzuga kirish (15 daqiqa)	1.1. Mavzuni aytib, uning maqsad-vazifalari haqida qisqacha ma’lumot beradi. 1.2. Talabalarga bugungi dars muloqot tarzida kechishini bildiradi. 1.3. Talabalarni ularning o’quv faoliyatini baholash mezonlari bilan tanishtiradi.(1-ilova) 1.4. Talabalar motivatsiyasini kuchaytirish maqsadida Keys stady o’tkazadi (2-ilova).	Tinglaydilar Tinglaydilar Talabalar berilgan jadvallarni juft bo’lib to’ldiradilar
2-bosqich. Asosiy bosqich (55 daqiqa)	2.1. Mavzu bo’yicha tayyorlangan slaydlarni namoyish qiladi (3-ilova). 2.2. Har bir slaydni alohida izohlaydi. 2.3.Slaydning zaruriy nuqtalarini talabalarga yozdirib boradi. 2.4. Talabalarni faollashtirish va bilimlarini mustahkamlash maqsadida ularga quyidagi savollarni beradi: 1. Til va jamiyatning uzviy bog’liqligini izohlab bering. 2. Tilning ijtimoiy funktsiyalari nimalarda namoyon bo’ladi? 3. Til taraqqiyotining ichki va tashqi qonuniyatlarini izohlab bering.	Slaydlarni ko’rib, tinglab, yozib boradilar Talabalar berilgan savollarga javob beradilar
3-bosqich. Yakuniy bosqich (10 daqiqa)	3.1. Talabalarning mavzu bo’yicha yuzaga kelgan savollariga javob beradi. 3.2. Darsni mustahkamlash uchun Insert jadvali va FSMUdan foydalanadi (4-ilova) 3.3. Uyga vazifa beradi, darsni yakunlaydi. Mavzu bo’yicha nazorat savollarini tuzishni topshiradi.	Savollar beradilar. Vazifani yozib oladilar.

1-ilova

Har bir ma’ruza va seminar mashg’uloti uchun 0,5 balldan 2 ballgacha qo’yiladi. Reyting bo’yicha natijalar bahosi:

2 ball – “a’lo”

1,5 ball – “yaxshi”

1 ball – “qoniqarli”

0,5 ball – “qoniqarsiz”

2-ilova

Talabalar faolligini oshirish uchun Keys stady

1. Til qanday hodisa?
2. Tilning ichki taraqqiyoti qanday omillarga tayanadi?
3. Tilning tashqi taraqqiyoti qanday omillarga tayanadi?

Talabalarning javoblari tahlil qilinganidan so’ng, ularga quyidagi jadval beriladi.

1. Til qanday hodisa?	Til – tabiiy, ruhiy, ilohiy emas, balki ijtimoiy hodisadir
2. Tilning ichki taraqqiyoti qanday omillarga tayanadi?	Til taraqqiyotidagi ichki qonuniyatlar tilning o’z tabiati asosida (o’z mohiyatidan) kelib chiqadigan taraqqiyot jarayonlarini ifodalovchi qonunlar hisoblanadi. Ular lingvistik omillarga tayanadilar.
3. Tilning tashqi taraqqiyoti qanday omillarga tayanadi?	Til taraqqiyotining tashqi qonuniyatlari ijtimoiy tuzum shakllari, tarixiy jarayonlar, xalqlar va millatlar o’rtasidagi iqtisodiy, siyosiy, madaniy va ma’rifiy aloqalar, ilm-fan rivoji, ishlab chiqarish va texnika taraqqiyoti, ijtimoiy tafakkur, inson ruhiyati, his-tuyg’ulari, til va yozuvga oid qonun va farmonlarga bog’liq bo’ladi.

3-ilova



Til taraqqiyotidagi ichki qonuniyatlar tilning o’z tabiati asosida (o’z mohiyatidan) kelib chiqadigan taraqqiyot jarayonlarini ifodalovchi qonunlar hisoblanadi. Ular lingvistik omillarga tayanadilar.

Til taraqqiyotining tashqi qonuniyatlari ijtimoiy tuzum shakllari, tarixiy jarayonlar, xalqlar va millatlar o’rtasidagi iqtisodiy, siyosiy, madaniy va ma’rifiy aloqalar, ilm-fan rivoji, ishlab chiqarish va texnika taraqqiyoti, ijtimoiy tafakkur, inson ruhiyati, his-tuyg’ulari, til va yozuvga oid qonun va farmonlarga bog’liq bo’ladi.

4-ilova

INSERT JADVALI


O‘qish jarayonida olingan ma'lumotlarni alohida o‘zlari tizimlashtiradilar - jadval ustunlariga “kiritadilar” matnda bеlgilangan quyidagi bеlgilarga muvofiq:

“V”- mеn bilgan ma'lumotlarga mos;

“-“ - mеn bilgan ma'lumotlarga zid;

“+” - mеn uchun yangi ma'lumot;

“?” - mеn uchun tushunarsiz yoki ma'lumotni aniqlash, to‘ldirish talab etiladi.


Mavzu yuzasidan insert jadvali

Abzats №		Bilaman V	Men uchun yangi ma'lumot +		Men bilgan ma'lumotni inkor qildi -	Mazkur ma'lumotni tushunma-dim, izoh kerak?
1.
2.
3.
4.
	12-mavzu			Til va nutq

1.1. Ta’lim berish texnologiyasining modeli

Mashg’ulot vaqti - 2 soat	Talabalar soni – 60-70ta
Mashg’ulot shakli	Axborotli, vizual ma’ruza
Ma’ruza rejasi	1. Tilning mohiyati. 2. Nutqning mohiyati. 3. Til va nutqning dialektik munosabati. 4. SHarq va G’arb olimlarining til va nutq haqidagi fikrlari.
Ma’ruza mashg’ulotining ta’limiy maqsadi: Til va nutqning dialektik munosabati. Til tarkibi. Tilning ijtimoiy mohiyati, til materiali. Tilning o’z vazifasini nutq orqali amalga oshirishi. Tilning imkoniyat, nutqning esa voqelik ekanligi.Til va nutqning ham ijtimoiy, ham individual xarakteri haqida ma’lumot berish. Ma’ruza mashg’ulotning tarbiyaviy maqsadi: dars tarbiyaviy xarakterdagi qator vazifalarni bajarish imkoniyatini beradi: jamoa bilan ishlash mahorati, xushmuomalalik, o’zgalar fikriga hurmat, faollik, liderlik sifatlarini shakllantirish, ishga ijodiy yondashish, o’zini xolis baholash. Ma’ruza mashg’ulotining rivojlantiruvchi maqsadi: talabalarning ijodiy tafakkurini va mantiqiy fikrlash qobiliyatini o’stirish, tilshunoslikning nazariy masalalariga, tilshunoslikka qiziqish uyg’otish.
Mavzuni o’zlashtirish uchun zaruriy bo’lgan adabiyotlar ro’yxati	1. Usmonov S. Til nazariyasining ba’zi bir masalalari // O’zbek tili va adabiyoti, j. 1970. №2. 2. Usmonov S. Umumiy tilshunoslik. - T., 1972. 3. Solntsev V.M. Yazыk kak sistemno-strukturnoe obrazovanie. - M., 1971. 4. Ne’matov H, Bozorov O. Til va nutq. - T., 1993. 5. Ne’matov H., Rasulov R. O’zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. - T., 1995. 6. Rahmatullayev SH. Hozirgi adabiy o‘zbek tili . – T., 2006. 7.Tilshunoslik nazariyasi va metodologiyasi. Tuzuvchi. prof. Dadaboev H. - T., 2004. 8. Rasulov R. Umumiy tilshunoslik. - T., 2010.
Pedagogik vazifalar: -mavzu bo’yicha slaydlar asosida tushuncha berish; - Tilning mohiyati bilan talabalarni tanishtirish; - Nutqning mohiyati bilan talabalarni tanishtirish; -Til va nutqning dialektik munosabatini ochib berish; -SHarq va G’arb olimlarining til va nutq haqidagi fikrlarini yoritib berish.	O’quv faoliyati natijalari: -mavzu bo’yicha slaydlar asosida tushuncha beradi; - Tilning mohiyati bilan talabalarni tanishtiradi; - Nutqning mohiyati bilan talabalarni tanishtiradi; -Til va nutqning dialektik munosabatini ochib beradi; -SHarq va G’arb olimlarining til va nutq haqidagi fikrlarini yoritib beradi.
Ta’lim berish usullari	Ko’rgazmali ma’lumotli ma’ruza, guruhda ishlash
Ta’lim berish shakllari	Ommaviy, jamoaviy, guruhda ishlash
Ta’lim berish vositalari	O’quv qo’llanma, kompьyuter, proektor , tarqatma material
Ta’lim berish sharoiti	O’TV ga moslashtirilgan auditoriya
Monitoring va baholash	Og’zaki savol-javob, test

1.2. “Til va nutq ” mavzusidagi ma’ruza mashg’ulotining

texnologik xaritasi

Ish bosqichlari va vaqti	Ta’lim beruvchi	Ta’lim oluvchilar
Tayyorgarlik bosqichi	1. Ma’ruza bo’yicha o’quv mazmunini tayyorlash. 2.Kirish ma’ruzasi uchun taqdimot slaydlarini tayyorlash. 3.Talabalar o’quv faoliyatini baholash mezonlarini ishlab chiqish. 4. O’quv kursini o’rganishda zaruriy bo’lgan adabiyotlar ro’yxatini tayyorlash.
1-bosqich. Mavzuga kirish (15 daqiqa)	1.1. Mavzuni aytib, uning maqsad-vazifalari haqida qisqacha ma’lumot beradi. 1.2. Talabalarga bugungi dars muloqot tarzida kechishini bildiradi. 1.3. Talabalarni ularning o’quv faoliyatini baholash mezonlari bilan tanishtiradi.(1-ilova) 1.4. Talabalar motivatsiyasini kuchaytirish maqsadida ularga test beradi. (2-ilova).	Tinglaydilar Tinglaydilar Talabalar berilgan testni yechadilar
2-bosqich. Asosiy bosqich (55 daqiqa)	2.1. Mavzu bo’yicha tayyorlangan slaydlarni namoyish qiladi. 2.2. Har bir slaydni alohida izohlaydi. 2.3.Slaydning zaruriy nuqtalarini talabalarga yozdirib boradi. 2.4. Talabalarni faollashtirish va bilimlarini mustahkamlash maqsadida ularga quyidagi savollarni beradi: 1. Tilning mohiyati. 2. Nutqning mohiyati 3. Til va nutqning dialektik munosabati. 4. Til tarkibi. 5. Tilning ijtimoiy mohiyati, til materiali. 6. Tilning o’z vazifasini nutq orqali amalga oshirishi. 7. Tilning imkoniyat, nutqning esa voqelik ekanligi. 8. Til va nutqning ham ijtimoiy, ham individual xarakteri. 9.Nutq faoliyati. 10. SHarq olimlarining til va nutq haqidagi fikrlari qanday? 11. G’arq olimlarining til va nutq haqidagi fikrlari qanday?	Slaydlarni ko’rib, tinglab, yozib boradilar Talabalar berilgan savollarga javob beradilar
3-bosqich. Yakuniy bosqich (10 daqiqa)	3.1. Talabalarning mavzu bo’yicha yuzaga kelgan savollariga javob beradi. 3.2. Uyga vazifa beradi, darsni yakunlaydi. Mavzu bo’yicha nazorat savollarini tuzishni topshiradi.	Savollar beradilar. Vazifani yozib oladilar.

1-ilova

Har bir ma’ruza va seminar mashg’uloti uchun 0,5 balldan 2 ballgacha qo’yiladi. Reyting bo’yicha natijalar bahosi:

2 ball – “a’lo”

1,5 ball – “yaxshi”

1 ball – “qoniqarli”

0,5 ball – “qoniqarsiz”

2-ilova

Talabalarni faollashtirish uchun testlar

1. Til birligining ikki jihati nimadan iborat?

a) substantsiya va shakldan;

b) umumiylik va xususiylikdan;

v) shakl va mazmundan;

g) ichki va tashqidan;

d) moddiy va nomoddiydan.

2. Nutq nima?

a) tildan fikr almashuv maqsadida foydalanish jarayoni;

b) tildagi xotira;

v) sintaktik ifoda turi;

g) lingvistikaning bir bo’limi;

d) ijtimoiy – tarixiy kategoriya.

2. 
   Ekstralingvistika nima?
   

a) tilshunoslikning etnik, ijtimoiy - tarixiy va boshqa faktorlarning til taraqqiyoti va vazifasi bilan bog’liq hodisalar sifatida o’rganuvchi soha;

b) tilshunoslikning so’zlovchi his – emotsiyalarini ifodalovchi so’zlarini o’rganuvchi soha;

v) tilshunoslikning nutq tovushlarini o’rganuvchi soha;

g) tilshunoslikning til tarixini o’rganuvchi soha;

d) tilning ichki taraqqiyotini o’rganuvchi soha.

2. 
   Til nazariyasining asosi deganda nimani tushunasiz?
   

a) naturalizmni;

b) analogizmni;

v) til strukturasini;

g) sotsiologiyani;

d) psixilogizmni.

2. 
   Semiotika nima?
   

a) turli-tuman belgilar sistemasining umumiy xususiyatlarini o’rganuvchi fan;

b) tilshunoslikning so’z va morfemalarning kelib chiqishi hamda tarixini o’rganuvchi bo’lim;

v) tarixiy leksikologiyaning etnonimlar, ularning kelib chiqishi, tarqalishi, tuzilishi kabi tomonlarini o’rganuvchi bo’lim;

g) leksikologiyaning joy nomlarini o’rganuvchi bo’limi;

d) tabiiy tillarning matematik modelini o’rganuvchi fan.

2. 
   Tilning semiotika faniga qanday aloqasi bor?
   

a) til tarixiy jarayonlarni aks ettiradi;

b) til ham belgilar (ramzlar) majmuidan iborat murakkab sistemadir;

v) til mohiyat hamda hodisa dialektikasini aks ettiradi;

g) til rivojlanib boruvchi dinamik sistemadir;

d) til matematik simvollar (kodlar) yig’indisidir.

2. 
   Tilning ichki jihatiga nima kiradi?
   

a) shakl;

b) hodisa;

v) ma’no va mazmun;

g) umumiylik;

d) sabab.

Kalit

1	2	3	4	5	6	7
V	A	A	A	V	V	V

13-mavzu

Til belgilar sistemasi. Tilni informatsiya nazariyasiga ko’ra kod bilan tenglashtirish. Tilning ikki jihati

1.1. Ta’lim berish texnologiyasining modeli

Mashg’ulot vaqti - 2 soat	Talabalar soni – 60-70ta
Mashg’ulot shakli	Axborotli, vizual ma’ruza
Ma’ruza rejasi	1. Sistema va struktura 2. Tilni informatsiya nazariyasiga ko’ra kod bilan tenglashtrish. 3. Tilning ikki jihati
Ushbu mavzuni o’rganishda zarur bo’lgan adabiyotlar ro’yxati	1. O.S.Axmanova. Slovarь lingvisticheskix terminov. - M., 1966 B.I.Kosovskiy. Obщee yazыkoznanie.-Minsk, 1969. V.M. Solntsev. Yazыk kak sistemno-strukturnoe obrazovanie. - M., 1971. S.Usmonov. Umumiy tilshunoslik. - T., 1971. 5. N.I. Kondakov. Logicheskiy slovarь. - M., 1971. 6. Obщee yazыkoznanie. Vnutrennyaya struktura yazыka. - M., 1972. 7. V.I.Koduxov. Obщee yazыkoznanie. - M., 1974. 8. Yu.S.Stepanov. Osnovы obщego yazыkoznaniya. - M., 1975. 9. D.E. Rozentalь, M.A.Telenkova. Slovarь spravochnik lingvisticheskix terminov. - M., 1976 10. A.G.Xrolenko. Obщee yazыkoznanie. - M., 1981. 11. Rasulov R. Umumiy tilshunoslik (OTM filologiya fakulьtetlari talabalari uchun darslik). –T., 2010.
Ma’ruza mashg’ulotining ta’limiy maqsadi: Sistema va struktura. Tilni informatsiya nazariyasiga ko’ra kod bilan tenglashtirish. Tilning ikki jihati Til va nutqqa, uning birliklariga shakl va mazmunning, tovush va ma’noning xosligi haqida ma’lumot berish. Ma’ruza mashg’ulotining tarbiyaviy maqsadi: dars tarbiyaviy xarakterdagi qator vazifalarni bajarish imkoniyatini beradi: jamoa bilan ishlash mahorati, xushmuomalalik, o’zgalar fikriga hurmat, faollik, liderlik sifatlarini shakllantirish, ishga ijodiy yondashish, o’zini xolis baholash va b. Ma’ruza mashg’ulotining rivojlantiruvchi maqsadi: talabalarning ijodiy tafakkurini va mantiqiy fikrlash qobiliyatini o’stirish.
Pedagogik vazifalar: - mavzu bo’yicha slaydlar asosida tushuncha berish; - Sistema va struktura. Tilni informatsiya nazariyasiga ko’ra kod bilan tenglashtirish. Tilning ikki jihati Til va nutqqa, uning birliklariga shakl va mazmunning, tovush va ma’noning xosligi bilan talabalarni tanishtirish	O’quv faoliyati natijalari: -mavzu bo’yicha slaydlar asosida tushuncha beradi; - Sistema va struktura. Tilni informatsiya nazariyasiga ko’ra kod bilan tenglashtirish. Tilning ikki jihati Til va nutqqa, uning birliklariga shakl va mazmunning, tovush va ma’noning xosligi bilan talabalarni tanishtiradi.
Ta’lim berish usullari	Ko’rgazmali ma’ruza, suhbat
Ta’lim berish shakllari	Ommaviy, jamoaviy
Ta’lim berish vositalari	O’quv qo’llanma, kompьyuter, proektor
Ta’lim berish sharoiti	O’TV ga moslashtirilgan auditoriya
Monitoring va baholash	Og’zaki savol-javob

1.2. “Sistema va struktura. Tilni informatsiya nazariyasiga ko’ra kod bilan tenglashtirish. Tilning ikki jihati ” mavzusidagi ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi

Ish bosqichlari va vaqti	Ta’lim beruvchi	Ta’lim oluvchilar
Tayyorgarlik bosqichi	1. Ma’ruza bo’yicha o’quv mazmunini tayyorlash. 2. Ma’ruza uchun taqdimot slaydlarini tayyorlash. 3.Talabalar o’quv faoliyatini baholash mezonlarini ishlab chiqish. 4. O’quv kursini o’rganishda zaruriy bo’lgan adabiyotlar ro’yxatini tayyorlash.
1-bosqich. Mavzuga kirish (15 daqiqa)	1.1. Mavzuni aytadi. Uning maqsad-vazifalari haqida qisqacha ma’lumot beradi. 1.2. Talabalarni ularning o’quv faoliyatini baholash mezonlari bilan tanishtiradi.(1-ilova) 1.3. Talabalarni faollashtirish uchun savollar beradi (2-ilova).	Tinglaydilar Tinglaydilar Savollarga javob beradilar
2-bosqich. Asosiy bosqich (55 daqiqa)	2.1. Mavzu bo’yicha tayyorlangan slaydlarni namoyish qiladi. 2.2. Har bir slaydni alohida izohlaydi. 2.3.Slaydning zaruriy nuqtalarini talabalarga yozdirib boradi. 2.4. Talabalarni faollashtirish va bilimlarini mustahkamlash maqsadida ularga quyidagi savollarni beradi: 1. Sistema nima? 2. Struktura nima? 3. Sistema va struktura orasidagi dialektik munosabatni qanday tushunasiz? 4. Moddiy sistema nima? 5. Ma’naviy sistema nima? 6. Til sistemami yoki strukturami?	Slaydlarni ko’rib, tinglab, yozib boradilar Talabalar berilgan savollarga javob beradilar
3-bosqich. Yakuniy bosqich (10 daqiqa)	3.1. Talabalarning mavzu bo’yicha yuzaga kelgan savollariga javob beradi. 3.2. Uyga vazifa beradi, darsni yakunlaydi.	Savollar beradilar. Vazifani yozib oladilar.

1-ilova

Har bir ma’ruza va seminar mashg’uloti uchun 0,5 balldan 2 ballgacha qo’yiladi. Reyting bo’yicha natijalar bahosi:

2 ball – “a’lo”

1,5 ball – “yaxshi”

1 ball – “qoniqarli”

0,5 ball – “qoniqarsiz”

2-ilova
Talabalarni faollashtirish uchun savollar
1. Informatsiya nazariyasi qanday nazariya?

2. Kod nima?

3. Matn nima?

4. Kanal nima?

5. Informatsiya nazariyasiga ko’ra til nima?

6. Semiotika qanday fan?

7. Tabiiy belgilar qanday belgilar?

8. Sun’iy belgilar qanday belgilar?

9. Tilning qanday jihatlari mavjud?

10. Tilning ifoda jihati deganda nimani tushunasiz?

11.Tilning mazmun jihati deganda nimani tushunasiz?

12. Til jihatlari qaysi lisoniy birliklar bilan bog’lanadi?

14-mavzu

Til sathlari va uning birliklari

1.1. Ta’lim berish texnologiyasining modeli

Mashg’ulot vaqti - 2 soat	Talabalar soni – 60-70ta
Mashg’ulot shakli	Axborotli ma’ruza
Ma’ruza rejasi	1.Til birliklari. 2. Nutq birliklari. 3. Til va nutq birliklarining dialektik munosabati
Ushbu mavzuni o’rganishda zarur bo’lgan adabiyotlar ro’yxati	Ya.V.Loya. Istoriya lingvisticheskix ucheniy. - M., 1968. B.V.Kosovskiy. Obщee yazыkoznanie. – Minsk, 1969. S.Usmonov. Til nazariyasining ba’zi bir masalalari.O’zbek tili va adabiyoti, j. 1970. №2. V.M.Solntsev. Yazыk kak sistemno-strukturnoe obrazovanie. - M., 1971. S.Usmonov. Umumiy tilshunoslik. - T., 1972. F. de Sossyur. Trudы po yazыkoznaniyu. -M., 1977. A.T.Xrolenko. Obщee yazыkoznanie. - M., 1981. H.Ne’matov. O.Bozorov. Til va nutq. - T., 1993. 9.H.Ne’matov. R.Rasulov. O’zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. - T., 1995. 10. SH.Rahmatullayev. Hozirgi adabiy o‘zbek tili. – T., 2006. 11. Rasulov R. Umumiy tilshunoslik (OTM filologiya fakulьtetlari talabalari uchun darslik). –T., 2010.
Ma’ruza mashg’ulotining ta’limiy maqsadi: Tovush va fonema, ularning o’zaro munosabati. Fonema haqidagi fikrlar. So’z va u haqdagi fikrlar. Leksema, morfema, morf, allomorf, ularning mohiyati, vazifasi, xususiyatlari. So’z birikmasi va gap, ularning vazifasi, o’ziga xos xususiyatlari haqida ma’lumot berish. Ma’ruza mashg’ulotining tarbiyaviy maqsadi: dars tarbiyaviy xarakterdagi qator vazifalarni bajarish imkoniyatini beradi: jamoa bilan ishlash mahorati, xushmuomalalik, o’zgalar fikriga hurmat, faollik, liderlik sifatlarini shakllantirish, ishga ijodiy yondashish, o’zini xolis baholash va b. Ma’ruza mashg’ulotining rivojlantiruvchi maqsadi: talabalarning ijodiy tafakkurini va mantiqiy fikrlash qobiliyatini o’stirish.
Pedagogik vazifalar: - mavzu bo’yicha slaydlar asosida tushuncha berish; - Tovush va fonema, ularning o’zaro munosabati. Fonema haqidagi fikrlar. So’z va u haqdagi fikrlar. Leksema, morfema, morf, allomorf, ularning mohiyati, vazifasi, xususiyatlari. So’z birikmasi va gap, ularning vazifasi, o’ziga xos xususiyatlari bilan talabalarni tanishtirish	O’quv faoliyati natijalari: -mavzu bo’yicha slaydlar asosida tushuncha beradi; - Tovush va fonema, ularning o’zaro munosabati. Fonema haqidagi fikrlar. So’z va u haqdagi fikrlar. Leksema, morfema, morf, allomorf, ularning mohiyati, vazifasi, xususiyatlari. So’z birikmasi va gap, ularning vazifasi, o’ziga xos xususiyatlari bilan talabalarni tanishtiradi.
Ta’lim berish usullari	Ko’rgazmali ma’ruza, suhbat
Ta’lim berish shakllari	Ommaviy, jamoaviy
Ta’lim berish vositalari	O’quv qo’llanma, kompьyuter, proektor
Ta’lim berish sharoiti	O’TV ga moslashtirilgan auditoriya
Monitoring va baholash	Og’zaki savol-javob, test

1.2. “ Til va nutq birliklari” mavzusidagi ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi

Ish bosqichlari va vaqti	Ta’lim beruvchi	Ta’lim oluvchilar
Tayyorgarlik bosqichi	1. Ma’ruza bo’yicha o’quv mazmunini tayyorlash. 2. Ma’ruza uchun taqdimot slaydlarini tayyorlash. 3.Talabalar o’quv faoliyatini baholash mezonlarini ishlab chiqish. 4. O’quv kursini o’rganishda zaruriy bo’lgan adabiyotlar ro’yxatini tayyorlash.
1-bosqich. Mavzuga kirish (15 daqiqa)	1.1. Mavzuni aytadi. Uning maqsad-vazifalari haqida qisqacha ma’lumot beradi. 1.2. Talabalarni ularning o’quv faoliyatini baholash mezonlari bilan tanishtiradi.(1-ilova) 1.3. Talabalar motivatsiyasini kuchaytirish maqsadida ularga test beradi. (2-ilova).	Tinglaydilar Tinglaydilar Talabalar berilgan testlarni yechadilar
2-bosqich. Asosiy bosqich (55 daqiqa)	2.1. Mavzu bo’yicha tayyorlangan slaydlarni namoyish qiladi. 2.2. Har bir slaydni alohida izohlaydi. 2.3.Slaydning zaruriy nuqtalarini talabalarga yozdirib boradi. 2.4. Talabalarni faollashtirish va bilimlarini mustahkamlash maqsadida ularga quyidagi savollarni beradi: 1. Til birliklari. 2. Tovush va fonema, ularning o’zaro munosabati. 3. Fonema haqidagi fikrlar. 4.So’z va u hakdagi fikrlar.	Slaydlarni ko’rib, tinglab, yozib boradilar Talabalar berilgan savollarga javob beradilar
3-bosqich. Yakuniy bosqich (10 daqiqa)	3.1. Talabalarning mavzu bo’yicha yuzaga kelgan savollariga javob beradi. 3.2. Uyga vazifa beradi, darsni yakunlaydi.	Savollar beradilar. Vazifani yozib oladilar.

1-ilova

Har bir ma’ruza va seminar mashg’uloti uchun 0,5 balldan 2 ballgacha qo’yiladi. Reyting bo’yicha natijalar bahosi:

2 ball – “a’lo”

1,5 ball – “yaxshi”

1 ball – “qoniqarli”

0,5 ball – “qoniqarsiz”

2-ilova

Talabalarni faollashtirish uchun test

1.Til birliklari qaysilar?

a) so’z, so’z birikmasi, gap;

b) fonema, morfema, leksema, modelь;

v) jumla, mikro va makromatn;

g) fonema, morfema, leksema, so’z birikmasi;

d) fonetik birlik, sintaktik birliklar.

2.Nutq birliklari qaysilar?

a) fonema, morfema, leksema, qolip (qurilma, modelь);

b) jumla, mikro va makro matn;

v) tovush, so’z, so’z birikmasi, gap(sodda va qo’shma gap), matn;

g) so’z, so’z birikmalari;

d) leksema, sintaktik qoliplar

3.Ifodalovchi nima?

a) poetik usul vositasi;

b) joy nomlarining etimoni;

v) lisoniy birlikning tashqi (shakliy) tomoni;

g) til (nutq) birligining ichki tomoni;

d) til birligini ifodalagan tushuncha.

4.Ifodalanuvchi nima?

a) til birligining shakliy tomoni;

b) lisoniy qolip (modelь, struktura, sxema);

v) til (nutq) birligining ichki, ma’no tomoni;

g) til birligining konnotativ ma’nosi;

d) signifikatning moddiy tomoni.

5.Valentlik nazariyasining taniqli vakili kim?

a) F. de Sossyur;

b) V.Vinogradov;

v) SHteyntalь;

g) L.Tenьer;

d) V.Pokrovskiy.

6.Ierarxik munosabat nima?

a) til birliklarining beo’xshovlik munosabati;

b) til birliklarining murakkablashish (pog’onaviy) munosabati;

v) bir paradigmaga birlashuvchi til birliklarining o’zaro munosabati;

g) til birliklarining yonma–yon joylashish (qo’shnichilik) munosabati;

d) nutq birliklarining o’zaro tobelik munosabati.

7.Paradigmatik munosabat qanday munosabat?

a) bir paradigmaga birlashuvchi til birliklarining o’zaro munosabati;

b) til birliklarining pog’onaviy (ierarxik) munosabati;

v) til birliklarining yonma – yon joylashish (qo’shnichilik) munosabati;

g) til birliklarining nutq oqimida yuz beradigan xususiyatlari asosidagi munosabatlari;

d) nutq birliklarining o’zaro tobelik munosabati.

8. Sintagmatik munosabat nima?

a) so’z birikmasi hamda gap qismlarining o’zaro bog’lanishi;

b) bir paradigmaga birlashuvchi til birliklarining o’zaro munosabati;

v) til birliklarining yonma–yon joylashish (qo’shnichilik) munosabati;

g) til birliklarining nutq oqimida yuz beradigan xususiyatlari asosidagi munosabatlari;

d) til birliklarning murakkablanish (popg’onaviy) munosabati.

9. Fonema nima?

a) tilning lug’at tarkibiga xos birlik, til qurilishining lug’aviy ma’no anglatuvchi belgisi;

b) til moddiy tomonining eng kichik birligi, farqlovchi fonologik belgilarning barqaror yig’indisi;

v) tilning ma’noli, boshqa ma’noli qismlariga bo’linmaydigan eng kichik birligi;

g) omonim morfemalar;

d) til birligi ifodalagan tushuncha.

10.Morfema nima?

a) til birligi, tilning ma’noli, boshqa ma’noli qismlarga bo’linmaydigan eng kichik birligi;

b) so’zning material qismi (leksema) bildirgan ma’no;

v) tilning lug’at tarkibiga xos, til qurilishining lug’aviy ma’no anglatuvchi birligi;

g) til moddiy tomonining eng kichik birligi, farqlovchi fonologik belgilarning barqaror yig’indisi;

d) til birligi ifodalagan tushuncha.

11. Sistem tilshunoslikda leksemaning shakl tomoni qanday nomlanadi?

a) morfema;

b) semema;

v) leksema;

g) nomema;

d) sintagmema.

12. Sistem tilshunoslikda leksemaning ma’no tomoni qanday nomlanadi?

a) morfema;

b) semema;

v) leksema;

g) nomema;

d) sintagmema.

Kalit

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12
B	V	V	V	G	B	A	G	B	A	G	B

15-mavzu

Lisoniy tadqiqot metodlari. Lingvistik tipologiya