Umumiy tilshunoslik

9-mavzu

Yozuv.

1.1. Ta’lim berish texnologiyasining modeli

Mashg’ulot vaqti - 4 soat	Talabalar soni – 60-70 ta
Mashg’ulot shakli	Axborotli, vizual ma’ruza
Ma’ruza rejasi	1. Yozuv va uning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati. Til va yozuv. 2. Yozuvning paydo bo’lishi. Yozuv tarixining piktografik, ideografik, fonografik bosqichlari. 3. Yozuv qurollari va materiallari. 4. Alfavit. Hozirgi o’zbek alfaviti va lotin yozuvi asosidagi o’zbek alifbosi. 5. Orfografiya va uning printsiplari. Fonetik printsip. Morfologik printsip. Tarixiy-traditsion printsip. va boshqa printsiplar.
Ushbu mavzuni o’rganishda zarur bo’lgan adabiyotlar ro’yxati	1. Mahmudov N. Til va yozuv. –Toshkent: O’zbekiston, 1987. 2. Mahmudov N. Yozuv tarixidan qisqacha lug’at-ma’lumotnoma. –Toshkent: Fan, 1990. 3. Abduazizov A.A. O’zbek tili fonologiyasi va morfonologiyasi.-Toshkent, 1992. 4. Yo’ldoshev I. O’zbek kitobatchilik terminologiyasi. – Toshkent: Fan, 2005. 5. Yo’ldoshev I., SHaripova O’. Tilshunoslikka kirish. -Toshkent: Iqtisod-moliya, 2007. 6. Jamolxonov H. Hozirgi o’zbek adabiy tili. –Toshkent, 2008. 7. Jamolxonov H. O’zbek tilining nazariy fonetikasi. –Toshkent, 2009.
Ma’ruza mashg’ulotining ta’limiy maqsadi: Yozuv va uning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati. Til va yozuv. Yozuvning paydo bo’lishi. Yozuv tarixining piktografik, ideografik, fonografik bosqichlari. Yozuv qurollari va materiallari. Alfavit. Hozirgi o’zbek alfaviti va lotin yozuvi asosidagi o’zbek alifbosi.Orfografiya va uning printsiplari. Fonetik printsip. Morfologik printsip. Tarixiy-traditsion printsip. va boshqa printsiplar haqida bilimlar berish. Ma’ruza mashg’ulotining tarbiyaviy maqsadi: dars tarbiyaviy xarakterdagi qator vazifalarni bajarish imkoniyatini beradi: jamoa bilan ishlash mahorati, xushmuomalalik, o’zgalar fikriga hurmat, faollik, liderlik sifatlarini shakllantirish, ishga ijodiy yondashish, o’zini xolis baholash va b. Ma’ruza mashg’ulotining rivojlantiruvchi maqsadi: talabalarning ijodiy tafakkurini va mantiqiy fikrlash qobiliyatini o’stirish.
Pedagogik vazifalar: -mavzu bo’yicha slaydlar asosida tushuncha berish; -yozuv va uning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati. Til va yozuv. Yozuvning paydo bo’lishi. Yozuv tarixining piktografik, ideografik, fonografik bosqichlari. Yozuv qurollari va materiallari. Alfavit. Hozirgi o’zbek alfaviti va lotin yozuvi asosidagi o’zbek alifbosi.Orfografiya va uning printsiplari. Fonetik printsip. Morfologik printsip. Tarixiy-traditsion printsip. va boshqa printsiplar bilan talabalarni tanishtirish.	O’quv faoliyati natijalari: - mavzu bo’yicha slaydlar asosida tushuncha beradi; - yozuv va uning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati. Til va yozuv. Yozuvning paydo bo’lishi. Yozuv tarixining piktografik, ideografik, fonografik bosqichlari. Yozuv qurollari va materiallari. Alfavit. Hozirgi o’zbek alfaviti va lotin yozuvi asosidagi o’zbek alifbosi.Orfografiya va uning printsiplari. Fonetik printsip. Morfologik printsip. Tarixiy-traditsion printsip. va boshqa printsiplar bilan talabalarni tanishtiradi.
Ta’lim berish usullari	Ko’rgazmali ma’ruza, FSMU, Insert
Ta’lim berish shakllari	Ommaviy, jamoaviy
Ta’lim berish vositalari	O’quv qo’llanma, kompyuter, proektor
Ta’lim berish sharoiti	O’TV ga moslashtirilgan auditoriya
Monitoring va baholash	Og’zaki savol-javob, test

1.2. Ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi

Ish bosqichlari va vaqti	Ta’lim beruvchi	Ta’lim oluvchilar
Tayyorgarlik bosqichi	1. Ma’ruza bo’yicha o’quv mazmunini tayyorlash. 2. Ma’ruza uchun taqdimot slaydlarini tayyorlash. 3.Talabalar o’quv faoliyatini baholash mezonlarini ishlab chiqish. 4. O’quv kursini o’rganishda zaruriy bo’lgan adabiyotlar ro’yxatini tayyorlash.
1-bosqich. Mavzuga kirish (15 daqiqa)	1.1. Mavzuni aytadi. Uning maqsad-vazifalari haqida qisqacha ma’lumot beradi. 1.2. Talabalarni ularning o’quv faoliyatini baholash mezonlari bilan tanishtiradi.(1-ilova) 1.3. Talabalar motivatsiyasini kuchaytirish maqsadida ularga testlar beradi. (2-ilova).	Tinglaydilar Tinglaydilar Talabalar berilgan testlarni yechadilar.
2-bosqich. Asosiy bosqich (55 daqiqa)	2.1. Mavzu bo’yicha tayyorlangan slaydlarni namoyish qiladi (3-ilova). 2.2. Har bir slaydni alohida izohlaydi. 2.3.Slaydning zaruriy nuqtalarini talabalarga yozdirib boradi. 2.4. Talabalarni faollashtirish va bilimlarini mustahkamlash maqsadida ularga quyidagi savollarni beradi: 1. Yozuv nima? 2. Yozuvning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati nimalarda ko’rin 3. Yozuvning paydo bo’lishini izohlab bering. 4Yozuv tarixining piktografik bosqichini izohlang. 5.Yozuv tarixining ideografik bosqichini izohlang. 6.Yozuv tarixining fonografik bosqichini izohlang.	Slaydlarni ko’rib, tinglab, yozib boradilar Talabalar berilgan savollarga javob beradilar
3-bosqich. Yakuniy bosqich (10 daqiqa)	3.1. Talabalarning mavzu bo’yicha yuzaga kelgan savollariga javob beradi. 3.2. FSMU va Insert yordamida darsni mustahkamlaydi (4-ilova) 3.2. Uyga vazifa beradi, darsni yakunlaydi.	Savollar beradilar. Jadvalni to’ldiradilar Vazifani yozib oladilar.

1-ilova

Har bir ma’ruza va seminar mashg’uloti uchun 0,5 balldan 2 ballgacha qo’yiladi. Reyting bo’yicha natijalar bahosi:

2 ball – “a’lo”

1,5 ball – “yaxshi”

1 ball – “qoniqarli”

0,5 ball – “qoniqarsiz”

2-ilova

Talabalarni faollashtirish uchun test

1. Nutq a’zosi deb nimaga aytiladi?

A) nutq tovushlarini hosil qilishda ishtirok etmaydigan a’zolar nutq a’zolari deyiladi;

V) nutq tovushlarining hosil bo’lishida qatnashadigan a’zolar nutq a’zolari deyiladi;

S) ko’krak qafasining yuqori qismi nutq a’zolari deyiladi;

D) nutq tovushlarining hosil qilishda havo yetkazib beruvchi a’zolar nutq a’zolari deyiladi.

2. Nutq apparatiga qaysi a’zolar kiradi?

A) diafgrama, o’pka, kekirdak;

V) o’pka, kekirdak, bo’g’iz, til;

S) o’pka, kekirdak, bo’g’iz, til, tish, lab;

D) diafgrama, o’pka, kekirdak, ovoz paychalari, bo’g’iz qopqog’i, kichik til, tanglay, til, tish, lab.

3. Nutq tovushlari ovoz va shovqinning ishtirok etish darajasiga ko’ra necha guruhga bo’linadi?

A) 3 guruhga bo’linadi;

V) 5 guruhga bo’linadi;

S) 4 guruhga bo’linadi;

D) 2 guruhga bo’linadi.

4. Tilning gorizontal harakatiga ko’ra unlilar qanday bo’ladi?

A) til oldi, til orqa, o’rta;

V) til o’rta, til ora, keng;

S) keng, til oldi, til orqa;

D) til oldi, til o’rta, til orqa.

5. Hozirgi o’zbek tilida unli tovushlar qanday belgi asosida tasnif qilinadi?

A) tilning ko’tarilishi va tanglay tomon yaqinlashuviga ko’ra

labning holati va ishtirokiga ko’ra;

V) tilning ko’tarilishi va og’izning ochilish darajasiga ko’ra;

S) tilning ko’tarilishi va tanglay tomon yaqinlashuviga ko’ra;

D) tilning va og’izning ochilish darajasiga ko’ra.

6. Undosh tovushlar qanday hosil bo’ladi?

A) nutq organlarining bir – biriga tegishi natijasida o’pkadan kelayotgan havo oqimining to’siqqa uchrashi undoshlarni hosil qiladi;

V) nutq organlaring bir – biriga tegishi natijasida o’pkadan kelayotgan havo oqimining to’siqqa uchramasligi undoshlarni hosil qiladi;

S) undoshlar akustik jihatdan ovozning ustunligi bilan xarakterlanadi;

D) undosh tovushlar talaffuz qilinganida nutq organlaring holati bir xil bo’ladi va nutq organlari o’pkadan kelayotgan havoni bir xilda to’smaydi.

7. Nutq fonetik jihatdan qanday birliklarga bo’linadi?

A) jumla, fraza, intonatsion butunlik, takt, bo’g’in, tovush;

V) jumla, fraza, takt, bo’g’in, tovush;

S) jumla, takt, bo’g’in, tovush;

D) jumla, takt, tovush.

8. Qaysi qatordagi so’zlarda metateza hodisasi yuz bergan?

A) past, rost, dayro, go’sht;

V) sparavka, stol, qulupnay, tarelka;

S) dayro, turpoq, paypoq, qo’lpoq;

D) past, stul, dayro, tuproq.

9. Yozuvning qanday turlari mavjud?

A) yozuvning piktografik turi mavjud;

V) yozuvning kirillitsa, arabcha va ruscha turlari mavjud;

S) yozuvning piktografik, ideografik, ieroglifik,fonetik, mixxat turlari mavjud;

D) yozuvning ideografik turi mavjud.

10. Qanday maxsus yozuv turlarini bilasiz?

A) arabcha, ruscha, inglizcha, nemischa turlari mavjud;

V) transkriptsiya, transliteratsiya, stenografiya turlari mavjud;

S) orfografiya – to’g’ri yozuv turlari mavjud;

D) o’ngdan chapga va chapdan o’ngga yozadigan turlari mavjud.

11. Orfografiya nima?

A) orfografiya – to’g’ri yozish haqidagi fan;

V) orfografiya so’zlarni to’g’ri yozish qoidalarini o’rgatadi;

S) orfografiyaning fonetik, morfologik, tarixiy traditsion, grafik, etimologik printsiplari bo’lib, har birida so’zlarni to’g’ri yozishning turli qoidalari berilgan;

D) orfografiyada imlo qoidalari o’z ifodasini topadi.

12. O’zbek tilida unli va undosh tovushlar nechta?

A) unli va undosh tovushlar ovozli va shovqinli tovushlardir, unli tovushlar 6 ta, undosh tovushlar 25 ta;

V) to’siqqa uchraydigan va uchramaydigan tovushlar unli va undosh tovushlar deyiladi;

S) unli tovushlar sistemasi vokalizm, undosh tovushlar sistemasi konsonantizm deb ataladi;

D) unli tovushlarni istagancha cho’zish mumkin, undoshlar shovqinlidir.

Kalit

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12
V	D	D	V	V	A	A	S	S	V	S	A

3-ilova

PIKTOGRAFIK YOKI RASMLI YOZUV

Yozuvning eng dastlabkisi sifatida piktografik (lotincha pictus – rasm, surat; grapho - yozaman) yoki rasmli yozuvni ko'rsatish mumkin. Bu yozuv turining o'ziga xos tomoni uning og'zaki til bilan bevosita bog'liq emasligi va uni har qanday til vakili tushuna olishidadir. Piktografik yozuvda bildirilmoqchi bo'lgan fikrlar inson, hayvon, qayiq kabilarning sxematik tarzdagi rasmlarini tushirish orqali ifodalangan. Masalan, ovchining ovga chiqqanligi kishi siymosi ov quroli tutgan holda tasvirlangan, uning biron-bir hayvonni tutib olganligi shu hayvonning tasviri bilan, qayiqda dengiz yoki daryoda suzganligi qayiq tasviri orqali, manzilga yetgach, tunab qolganligi chayla tasvirini berish bilan ifodalangan.

IDEOGRAFIK VA IEROGLIFIK YOZUV

Ideografik (idea - g'oya, grapho - yozaman) va ieroglifik (hieroglyhoi – muqaddas yozuv – kohin, qurbon qiluvchi o'ymakorligi; bu yozuv turida matn yozilmagan, balki suyak va boshqa materiallarga rasmlar o'yib bitilgan, ikkinchidan, bu yozuv «sirli» yozuv turi ham bo'lgan, chunki uni asosan kohinlar - qurbon qiluvchilar bilishgan, xolos) yozuvlar egallay boshladi. Piktografik yozuvdan ideografik yozuvga o'tilishiga aytilmoqchi bo'lgan mavhum fikrlarning bu yozuv turida to'liq ifodalashning imkoni bo'lmaganligi sabab bo'ldi. Masalan, «o'tkir ko'zlik», «ziyraklik», «hushyorlik» tushunchalarini aynan rasmda ifodalab bo'lmaydi, ularni shu holatlarni kuzatuvchi, ya’ni ko'zni tasvirlash orqali berish mumkin bo'lgan. Bunda piktografik yozuvda ko'z rasmi berilganda ko'zning o'zi tushunilgan, ideografik yozuvda esa, «o'tkir ko'zlik», «ziyraklik», «hushyorlik» tushunilgan.

FONOGRAFIK YOZUV

Fonografik (grekcha phone - tovush, grapho - yozaman) yozuv turi jamiyat taraqqiyoti natijasida shakllandi. Bunday fonografik yozuv tilni nafaqat grammatik tuzilishini, balki uning fonetik tuzilishini, ya’ni so'zning tovush tarkibini ham aks ettirar edi.

Fonografik yozuv ikki turga bo'linadi: bo'g'in yozuvi hamda harf-tovush yozuvi .

Bo'g'in yozuvi qo'shma so'zlarni mayda qismlarga ajratish yo'li bilan paydo bo'ldi. Bu mayda qismlar hozirgi vaqtdagi bo'g'inlarga to'g'ri keladi. Bu yozuv turiga qadimgi hind yozuvi hisoblangan devanagari misol bo'la oladi. Devanagarida 50 ta belgi mavjud bo'lib, uning 13 tasi so'z yoki bo'g'in boshidagi unli tovushlarni ifodalagan, 33 tasi bo'g'inlarga tegishli belgilar, 4 tasi yordamchi belgilardan iborat edi.

HOZIRGI KUNDA JAHONDAGI YOZUV SISTEMALARI

Hozirgi kunda jahonda yozuv sistemalarining quyidagi to'rt guruhi juda keng tarqalgan:

1. Lotin yozuvi asosida shakllangan yozuv sictemalari. Bu yozuvdan dunyo aholisining 30 % dan ortig'i foydalanadi.

2. Slavyan-kirillitsa yozuvi. Bu yozuv turidan foydalanuvchilar dunyo aholisining 10 % ini tashkil qiladi.

3. Arab yozuvi. Bu yozuvdan dunyo aholisining 10 % dan ortig'i foydalanadi.

4. Hind bo'g'in yozuvi. Bu yozuvdan dunyo aholisining 20 % foydalanadi.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Muhabbat Oy Tog’ Tonggi yulduz Non Og’iz Shahar

Grek alfaviti Latin alfaviti Rus alfaviti

Bosma shakl	Yozma shakl	Talaffuzi	Harff nomi	Bosmaa shakl	Yozma shakl	Talaffuzi	Harf nomii	Bosmaa shakl	Yozmaa shakl	Harf nomii
A	α		alg’fa	A	ḁ		a	A	a	A
								B	b	be
B	β		beta	B	ḅ		be	V	v	ve
G	γ		gamma	C	s		se	G	g	ge
D	δ		delg’ta	D	ḍ		de	D	d	de
E	ε		epsilon	E	e		e	E	e	E
								YO	yo	yo
								J	j	je
Z	ζ		dzeta	Z	z		zet	Z	z	ze
N	η		eta	H	h		xf	I	i	I
I	ι		yota	I,J	I,j		I	Y	y	Y
K	κ		kappa	K	k		ka	K	k	ka
L	λ		lambda	L	l		elg’	L	l	elg’
M	μ		myu	M	m		em	M	m	em
N	ν		nyu	N	n		en	N	n	en
O	ο		omikron	O	o		o	O	o	O
P	π		pi	P	p		pe	P	p	pe
R	ρ		ro	R	r		er	R	r	er
∑	ς		sigma	S	s		es	S	s	es
T	τ		tau	T	t		te	T	t	te
								U	u	U
F	φ		fi	F	f		ef	F	f	ef
X	χ		xi	X	x		iks	X	x	xa
Ω	ω		omega
								S	s	se
								CH	ch	che
								SH	sh	sha
								H	h	ha
								‘	‘
								Ы	ы
								G’	g’
								E	e	E
								YU	yu	yu
								YA	ya	ya
Ξ	χ		ksi
ψ	ψ		psi	U	u		yu
ϴ	θ		txeta	V	v		ve
				Y	y		igrek
Υ	υ		ipsilon